اخبار

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

مرحوم سید می‏فرماید: «و المناط سعة الدرهم لا وزنه، و حدّه سعة أخمص الراحة، و لمّا حدّه بعضهم بسعة عقد الإِبهام من اليد، و آخر بعقد الوسطى، و آخر بعقد السبّابة فالأحوط الاقتصار على الأقلّ و هو الأخير»[1]؛ مناط و ملاک در اندازه درهم، سِعه‏ی درهم است نه وزن آن و حد آن هم به اندازه فرورفتگی کف دست است، البته بعضی حدِّ سعه را اندازه بند انگشت ابهام دانسته و بعضی دیگر بند انگشت وسط را ملاک قرار داده و گروه سوم ملاک در سعه درهم را اندازه بند انگشت سبّابه دانسته‏اند، بنابراین احتیاط در این است که به مقدار اقل که اندازه بند انگشت سبّابه است اکتفاء شود.

مرحوم سید (ره) در این فرع چند نکته را مطرح می‏کنند:

اولاً: منظور از مقدار درهم، سعه و اندازه آن است نه وزن آن.

ثانیاً: حد سعه‏ی درهم به اندازه فرورفتگی و گودیِ کف دست می‏باشد.

ثالثاً: چون ملاک در مقدارِ سعه‏ی درهم مختلف است احتیاط در این است که به مقدار اقل که اندازه بند انگشت سبّابه است اکتفاء شود.

ما در اینجا دو مطلب را مورد بحث قرار می‏دهیم:

مطلب اول: ملاک در درهم چیست؟ آیا ملاک، اندازه آن از نظر سعه و ضیق است یا ملاک وزن درهم است؟

مطلب دوم: اگر گفتیم متفاهم عرفی در رابطه با درهم، وزن درهم نیست بلکه سعه و اندازه درهم مورد نظر است نه وزن آن، سؤال این است که اندازه آن چه مقدار است؟

مطلب اول:

اولاً: ملاک و متفاهمِ عرفی در رابطه با درهم، وزن درهم نیست بلکه ملاک، سعه و اندازه درهم است، بنابراین منظور از «مقدار الدرهم» که در روایات وارد شده بود- «الا ان تکون مقدار الدرهم مجتمعاً...»- وزنِ درهم نیست بلکه منظور، سعه و اندازه آن است.

ثانیاً: وزن کردن خونی که به لباس اصابت کرده ممکن نیست؛ چون گویا خون، رنگی است که به لباس اصابت کرده است، لذا اگر خون بمنزله رنگ است که به لباس اصابت کرده قابل وزن کردن نیست، مگر اینکه قبل از اینکه خون به لباس اصابت کند، لباس وزن شده باشد و وزن آن مشخص باشد و بعد از اصابت خون دوباره وزن شود و گفته شود این مقدار وزن به خاطر اصابت خون به لباس، اضافه شده که چنین چیزی هم معقول نیست، بنابراین منظور از مقدار درهم، سعه و اندازه است نه وزن.

مطلب دوم:

حال که گفتیم منظور از مقدار درهم، سعه و اندازه آن است نه وزن آن، این اندازه به چه مقدار است؟ آیا در روایات حدّی برای آن بیان شده یا نه؟ در این رابطه گاهی بحث از نوع درهم مطرح می‏شود و گاهی بحث از مقدار و اندازه درهم.

اینکه بحث از نوع درهم مطرح می‏شود به خاطر این است که در تعبیراتِ فقهاء انواعی برای درهم بیان شده است؛ مثلاً گفته می‏شود درهم الوافی، درهم البغلی (به فتحِ الباء و سکونِ الغین)، درهم الطبری و درهم الاسلامی، اما در رابطه با این انواع مختلف در روایات تعبیر خاصی نیامده تا گفته شود فلان نوعِ خاص از درهم مورد نظر بوده است. پس روایات ما متعرض نوع درهم نشده‏اند و فقط خود «درهم» در روایات ذکر شده که اگر اندازه خون، اقل از مقدار درهم باشد معفو و الا معفو نخواهد بود. پس روایات، متعرض نوع درهم نشده‏اند اما در کلمات  فقهاء نوع درهم آمده است که به بعضی از آنها اشاره می‏کنیم:

در کلمات بعضی از فقهاء این گونه آمده که درهم باید از نوع درهم وافی باشد. بعضی دیگر گفته‏اند باید از نوع درهم بَغلی- منظور از درهم بَغلی، درهمی است که منسوب به قریه بغل است- باشد. اما در اینکه منظور از درهم وافی و بغلی چیست خیلی مشخص نیست؛ مثلاً شیخ طوسی (ره)[2]، سید مرتضی (ره)[3]، صاحب جواهر (ره)[4] و شیخ مفید گفته‏اند: درهم باید از نوع درهم وافی باشد و بر این مطلب ادعای اجماع کرده‏اند. در فقه رضوی هم تعبیر درهم وافی آمده است: «ان اصاب ثوبک دم إن أصاب ثوبك دم فلا بأس بالصلاة فيه ما لم يكن مقدار درهم واف و الوافي ما يكون وزنه درهما و ثلثاو ما كان دون الدرهم الوافي فلا يجب عليك غسله و لا بأس بالصلاة فيه».[5]

بعضی مثل مرحوم علامه (ره) و محقق (ره) گفته‏اند: منظور از درهم، درهم بَغلی است.

تعبیر سومی هم در اینجا بکار رفته و آن اینکه گفته شده: درهم الوافی و هو البغلی؛ درهم وافی همان درهم بغلی است؛ یعنی درهم وافی و بغلی دو اسم برای یک مسمّی هستند، محقق حلی (ره)[6] در مختصر و شهید اول[7] در ذِکری این تعبیر را آورده‏اند. اکثر متأخرین گفته‏اند: بین وافی و بغلی خیلی تفاوت نیست؛ مثلاً صاحب جواهر (ره) گفته: «بل عن أكثر كتب المتأخرين التصريح بأنه الوافي، و يسمى البغلي».[8]

بعضی هم گفته‏اند: منظور از درهمی که در روایات به آن اشاره شده درهم طبری است و بعضی دیگر گفته‏اند منظور، درهم اسلامی است که از نظر اندازه بین درهم طبری و درهم وافی و بغلی است.

اما ما عرض کردیم در روایات ذکری از انواع درهم به میان نیامده و تنها چیزی که می‏توان گفت این است که بگوییم چون اکثر روایات مربوط به درهم، در عصر امام باقر (ع) و امام صادق (ع) صادر شده لذا درهمی که در آن عصر مطرح بوده درهم اسلامیِ مسکوکِ به امر عبدالملک بوده است و چون این درهم در عصر امام (ع) رایج بوده درهم مورد نظر روایات همین درهم می‏باشد که بین درهم طبری و درهم وافی است.

اما قاطعانه هم نمی‏توان این مطلب را پذیرفت؛ چون شاید ائمه (ع) به این نکته توجه داشته‏اند که درهم مسکوک در زمان آنها همیشه یک درهم ثابت نیست بلکه قبل از آن زمان نوعی دیگر از درهم مسکوک شده بوده و بعد از آن هم درهم‏های دیگری مسکوک خواهد شد، لذا درهم‏ها به تناسب زمان‏ها مختلف بوده بنابراین نمی‏توان این مطلب را به طور قطع پذیرفت که منظور از مقدار درهم، درهم مسکوک در زمان امام باقر (ع) و امام صادق (ع) می‏باشد، بله درهم مسکوک در زمان این دو بزرگوار برای مردم آن زمان ملاک عمل بوده اما برای مردم سایر ازمنه نمی‏تواند ملاک و معیار باشد.

خلاصه این شد که در کلمات فقهاء حدود پنج تعبیر برای نوع درهم آمده: 1- درهم وافی. 2- درهم بغلی. 3- درهم وافی و بغلی دو اسم برای یک مسمّی هستند. 4- درهم طبری. 5- درهم اسلامی.

بحث جلسه آینده: بحث بعدی این است که اندازه و مقدار درهم چقدر است که ان شاء الله در جلسه آینده به آن خواهیم پرداخت.

«والحمد لله رب العالمین»