درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته) موضوع کلی: فصلٌ فی المطهّرات تاریخ: 18 اسفند 1393 موضوع جزئی: الأول من المطهّرات، الماء- کیفیت تطهیرِ ظرفِ متنجّس به ولوغ کلب مصادف با: 18 جمادی الاولی 1436 سال: ششم جلسه: 68 |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
خلاصه جلسه گذشته
محقق حلی در کتاب معتبر از قول ابن جنید نقل کرده بود که ایشان معتقد است ظرفی که به ولوغ کلب، متنجِّس شده است باید هفت مرتبه شسته شود که یک مرتبه آن به وسیله خاک است و شش مرتبه دیگر به وسیله آب.[1]
بررسی کلام ابن جُنید
سؤال این است که دلیل ابن جنید بر این مطلب (هفت بار شستن ظرفی که به ولوغ سگ متنجّس شده است، چیست؟
ظاهراً دو روایت میتواند مستند کلام ابن جنید اسکافی باشد؛ یکی موثقه عمار و دیگری روایت نبوی که در این رابطه وارد شده است؛
روایت اول: موثقه عمار؛
أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنِ الْإِنَاءِ يُشْرَبُ فِيهِ النَّبِيذُ فَقَالَ: «تَغْسِلُهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ كَذَلِكَ الْكَلْبُ»[2]؛ عمار ساباطی میگوید که از امام صادق (ع) درباره ظرفی سؤال شد که در آن نبیذ آشامیده میشود؟ حضرت (ع) فرمود که آن ظرف را هفت مرتبه میشویی و همچنین است ظرفی را که سگ در آن ولوغ کرده است.
در این روایت یک مشبه داریم که «نبیذ» است و یک مشبهٌبه که «کلب» است و همان حکمی که برای مشبه (نبیذ) ثابت است برای مشبهٌبه (کلب) نیز ثابت میشود بنابراین، ظرفی که سگ در آن ولوغ کرده نیز باید هفت مرتبه شسته شود تا پاک شود.
روایت دوم: روایت نبوی؛
رواه مسلم عن النبي صلى اللّه عليه و آله «إذا ولغ الكلب في إناء أحدكم فليغسله سبعا أولاهن بالتراب»[3]؛ مسلم بن حجاج نیشابوری از رسول گرامی اسلام (ص) روایت کرده که حضرت (ص) فرموده است که اگر سگ در ظرف یکی از شما ولوغ کرد، باید آن را هفت بار بشویید که اولین بار آن با خاک باشد. [این روایت از طریق مجامع شیعه نقل نشده است بلکه از طریق مجامع اهل سنت نقل شده است].
بررسی روایت اول
موثقه عمار را در آینده مورد بحث قرار خواهیم داد و در بحث از نبیذ خواهیم گفت که آنچه بر اساس ادله ثابت میشود این است که ظرفی که در آن نبیذ آشامیده میشود با سه بار شستن پاک میشود بنابراین، این که در روایت عمار به هفت بار شستن حکم شده است را بر قدر متیقن که سه بار شستن است حمل میکنیم و بیشتر از سه بار را بر استحباب حمل میکنیم که این مطلب با توجه به ادلهای که بعداً در بحث از نبیذ ذکر خواهیم کرد روشن خواهد شد بنابراین، سه بار شستن ظرف متنجِّس به نبیذ مسلم است و مازاد بر سه بار بر استحباب حمل میشود.
در رابطه با کلب نیز با توجه به اینکه خود مشبّهٌبه (نبیذ) با سه بار شستن پاک میشود و مازاد بر آن بر استحباب حمل شد، عرض میکنیم که در رابطه با کلب نیز که مشبّه است، سه بار شستن مسلّم است و مازاد بر آن بر استحباب حمل میشود بنابراین، هفت بار شستن واجب نیست.
بررسی روایت دوم
سند روایت نبوی ضعیف است به خاطر اینکه از طرق عامه نقل شده است نه از طرق خاصه لذا نمیتوان به آن استناد کرد.
به علاوه دو روایت نبوی دیگر وجود دارد که با روایت نبویِ مورد استناد معارضند؛
روایت اول: «اذا ولغ الکلب فی اناء احدکم فالیغسله ثلاث مرّات».[4]
روایت دوم: «اذا ولغ الکب فی اناء احدکم فالیغسله خمساً او سبعاً».[5]
بنابراین، با توجه به دو روایت فوق فهمیده میشود که آنچه مسلّم است این است که ظرف متنجِّس به ولوغ سگ سه بار باید شسته شود و روایتی که پنج یا هفت بار شستن را مطرح کرده است حاکی از این است که سه بار شستن، یک امر الزامی است و مازاد بر آن مستحب است.
نتیجه اینکه کلام ابن جنید اسکافی مبنی بر هفت بار شستن ظرفی که به ولوغ سگ متنجِّس شده است، تمام نیست.
بررسی کلام شیخ مفید (ره)، سید مرتضی (ره)و شیخ طوسی (ره)
شیخ مفید فرموده بود: «و إذا ولغ الكلب في الإناء وجب أن يهراق ما فيه و يغسل ثلاث مرات، مرتين منها بالماء و مرة بالتراب تكون في أوسط الغسلات الثلاث ثم يجفف و يستعمل».[6]
همچنین سید (ره) در انتصار فرموده بود: «و مما انفردت به الإمامية: إيجابهم غسل الإناء من سؤر الكلب ثلاث مرات إحداهن بالتراب».[7]
همچنین مرحوم شیخ در خلاف فرموده بود: « إذا ولغ الكلب في الإناء، وجب اهراق ما فيه و غسل الإناء ثلاث مرات، إحداهن بالتراب».[8]
تفاوت قول مرحوم سید (ره) و مرحوم شیخ (ره) با قول مشهور در این است که مشهور و شیخ مفید (ره) نیز مانند مرحوم سید (ره) و مرحوم شیخ (ره) معتقدند که ظرفی که به وسیله ولوغ سگ، متنجّس شده است باید سه بار شسته شود که یک مرتبه آن به وسیله خاک است لکن اختلاف در این است که خاکمالی در کدام مرتبه است؟
مشهور معتقدند اولین مرتبه به وسیله خاک است [اولاهنّ بالتراب] یعنی نخست باید خاکمالی شود ولی سید مرتضی (ره) و شیخ طوسی (ره) معتقدند لازم نیست مرتبه اول خاکمالی شود بلکه فرقی از این جهت نیست که خاکمالی در مرتبه اول باشد یا دوم یا سوم [احدهنّ بالتراب] و شیخ مفید (ره) بر خلاف اینها معتقد است خاکمالی باید در مرتبه دوم باشد [وسطاهنّ بالتراب]، حال سؤال این است که حکم مسأله در اینجا چگونه است، یعنی خاکمالی در کدام مرتبه واقع میشود؟
پاسخ این است که با توجه به صحیحه بقباق که در جلسه گذشته به آن اشاره کردیم [«...وَ اغْسِلْهُ بِالتُّرَابِ أَوَّلَ مَرَّةٍ ثُمَّ بِالْمَاءِ»] عرض میکنیم که این روایت صراحت دارد در اینکه شستن مرتبه اول باید به وسیله خاک باشد.
بنابراین، عرض میکنیم که صحیحه بقباق معارضی ندارد و شیخ مفید هم مستندی برای کلام خود ندارد یعنی مستندی نداریم که گفته باشد خاکمالی باید در وسط واقع شده باشد و روایتی نیز پیدا نکردیم که با صحیحه بقباق معارض باشد و کلمه وسطاهنّ را مطرح کرده باشد. تنها یک روایت وجود دارد که شاید مستند سید مرتضی (ره) و شیخ طوسی (ره) باشد. پس مستندی برای کلام شیخ مفید (ره) مبنی بر اینکه خاکمالی در مرتبه دوم باشد وجود ندارد و فقط یک روایت در کتاب فقه الرضوی آمده است که شاید بتواند مستند کلام سید مرتضی (ره) و شیخ طوسی (ره) باشد و در نتیجه گفته شود که بین این روایت و روایت صحیحه بقباق تعارض وجود دارد چون صحیحه بقباق میگوید که مرتبه اول باید خاکمالی شود لکن روایتی که در فقه الرضوی آمده میگوید که یکی از آن سه مرتبه باید به وسیله خاک، خاکمالی شود و فرقی نمیکند که مرتبه اول باشد یا دوم و یا سوم.
از امام رضا (ع) نقل شده که حضرت (ع) فرمود: «إن وقع كلب أو شرب منه أهريق الماء و غسل الإناء ثلاث مرات مرة بالتراب و مرتين بالماء ثم يجفف»[9]؛ اینکه فرموده است «مرة بالتراب و مرتین بالماء» با کلام سید مرتضی (ره) و شیخ طوسی (ره) ساگار است که فرمودند که ظرفی که به ولوغ سگ، متنجّس شده باشد سه مرتبه شسته میشود که یکی از آن مراتب به وسیله خاک است، یعنی خاکمالی میشود.
حل تعارض بین صحیحه بقباق و روایت فقه رضوی
اولاً: روایت منسوب به فقه رضوی قابل استناد نیست چون فقه رضوی سنداً مورد خدشه است و روایات آن را تلقی به قبول نکردهاند لذا نمیتوان به روایات آن استناد کرد؛
ثانیاً: بر فرض که سند این روایت را صحیح بدانیم و بگوییم طبق این روایت مشخص نشده که خاکمالی در کدام مرتبه از مراتب سهگانهی شستن باید واقع شود، عرض میکنیم که صحیحه بقباق مرتبه خاکمالی را مشخص کرده و فرموده که خاکمالی باید در مرتبه اول باشد. بنابراین، مرتبه خاکمالی که در روایت فقه رضوی مطلق آمده با صحیحه بقباق به مرتبه اول مقید میشود یعنی ظرفی که به ولوغ سگ متنجّس شده است نخست باید خاکمالی شود و بعد از آن دو بار شسته شود.
نتیجه: کیفیت تطهیر ظرفی که به ولوغ سگ، متنجّس شده است به این نحو است که باید سه مرتبه شسته شود لکن مرتبه اول به وسیله خاک، خاکمالی شود و بعد از آن دو بار به وسیله آب شسته شود.
«والحمد لله رب العالمین»
[1]. معتبر، ج1، ص 458.
[2]. وسائل الشیعة، ج 25، کتاب الاطعمة و الاشربة، ابواب الاشربة المحرمة، باب30، ص368، ح2.
[3]. صحیح مسلم، ج1، ص 197، ح91.
[4]. سنن بیهقی، ج1، ص 240.
[5]. همان.
[6]. المقنعه، ص 65 و 68.
[7]. شريف مرتضى، على بن حسين موسوى، الانتصار في انفرادات الإمامية، ص86.
[8]. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، الخلاف، ج1، ص175.
[9]. الفقه- فقه الرضا، ص93.