تفسیر سوره بقره آیه 17 91/12/23

درس تفسیر حضرت آیة الله حسینی بوشهری

موضوع کلی: سوره بقره                                                                                                                   تاریخ: 23 اسفند 1391   
موضوع جزئی: تفسیر آیه 17    مصادف با: 1 جمادی‏الاول 1434
                                                                                                                                            سال: چهارم    جلسه: 31

  

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه17: «مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لاَ يُبْصِرُونَ»[1]؛ آنان‌[منافقان‌] همانند كسى هستند كه آتشى افروخته (تا در بيابان تاريك، راه خود را پيدا كند)، ولى هنگامى كه آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند (طوفانى مى‌فرستد و) آن را خاموش مى‌كند؛ و در تاريكي‏هاى وحشتناكى كه چشم كار نمى‌كند، آنها را رها مى‌سازد.

خداوند در آیات قبل به بخشی از ویژگی‏های منافقان پرداخت؛ از آن جمله این بود که منافقان کسانی هستند که تمایل قلبی به اسلام ندارند و در عین حال که تمایلی به اسلام ندارند دوست دارند از امتیازات جامعه اسلامی استفاده کنند، کسانی که اندورن آنها را کفر فرا گرفته ولی بر زبان آنها ایمان جاری است، ریا کار هستند ولی رفتاری مسلمان گونه دارند و به اسلام تظاهر می‏کنند. خداوند متعال در آیه فوق برای اینکه وضع منافقان را مجسم کند در قالب یک مثال به تبیین مسئله می‏پردازد و از حقیقت رفتار آنها پرده بر می‏دارد.

یکی از نکات برجسته‏ای که در قرآن وجود دارد تمسک به امثله است- مثال نقشی کلیدی برای انتقال مسائل ذهنی و معقولات به ذهن مخاطب دارد- خداوند متعال از تمامی قابلیت‏های مثال بهره گرفته تا معارف عرشی را برای مخاطبان عینیت بخشد، همان گونه که خداوند متعال در سوره روم می‏فرماید: «وَ لَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآيَةٍ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ مُبْطِلُونَ»[2]؛ ما براى مردم در اين قرآن از هر گونه مثال و مطلبى بيان كرديم؛ و اگر آيه‌اى براى آنان بياورى، كافران مى‌گويند: «شما اهل باطليد (و اينها سحر و جادو است)!». اینکه قرآن با تمسک به امثله حقایق را برای مخاطبین خود بیان می‏کند به این خاطر است که اکثریت انسان‏ها برای درک مطالب به محسوسات بیشتر توجه می‏کند، از روزی که انسان از مادر متولد می‏شود تا روزی که از دنیا می‏رود عمدتاً با محسوسات سر و کار دارد، تشویقات و تنبیهات، امیدهایی که به انسان داده می‏شود غالباً بر پایه محسوسات استوار است و لذا خداوند متعال برای بیان حقایق از مَثل استفاده می‏کند چون مَثل یک امر محسوس است.

واژه «مثال» از ریشه «مثول» گرفته شده و «مثول» به معنای قیام و پا برجایی است و به همین دلیل است که در کلام عرب تصویری که از حال مسطح بودن خارج شود و سر پا بایستد را تمثال گویند. در مورد شخصی هم که فرمانی را می‏پذیرد گفته می‏شود امتثال امر کرده است؛ یعنی پای کار ایستاده است، پس معنای «مثال»، ایستادن و قیام کردن و پا برجا بودن است.

خداوند متعال در آیه 17 سوره بقره دو مثل ذکر می‏کند که به آنها اشاره می‏کنیم. مثال اول این است که خداوند متعال می‏فرماید: مَثل منافقان مَثل کسی است که آتشی در شب ظلمانی بر افروخته تا در پرتو نور آن راه را بشناسد و از آن نور استفاده کند اما همین که این آتش شعله‏ور شد، خداوند متعال آن را خاموش می‏کند و آنان را در ظلمت قرار می‏دهد به گونه‏ای که چیزی را نمی‏بینند، یعنی انسان فکر می‏کند در پرتو آتشی که روشن کرده می‏تواند اطراف خود را ببیند و از نور آن استفاده کند ولی خداوند آن آتش را خاموش می‏کند و ظلمت را بر آنان مستولی می‏کند. ارتباط این مثال با ما نحن فیه که بحث از ویژگی‏های منافقان است بیان‏گر یک واقعیت است و آن اینکه «نفاق» یعنی تظاهر به دین داری دوام ندارد، روشنی آتش در این مثال همان نور اسلام است و کسانی که نفاق دارند و تظاهر به دین داری می‏کنند می‏خواهند از پرتو نور اسلام در جهت پیش بُرد اهداف خود استفاده کنند ولی خداوند متعال نمی‏گذارد منافقان برای بلند مدت از نور اسلام استفاده کنند و با افشاگری، آنها را رسوا می‏کند- مقصود از «ذهب الله بنورهم»، افشاگری خداوند متعال در رابطه با منافقان است- یعنی منافقان می‏خواهند از نور اسلام به نفع خود استفاده کنند تا دیگران در پرتو اسلام ظاهری آنها را ببینند و به آنها توجه کنند مثل کسی که قصد دارد از نور آتش در تاریکی شب استفاده کند و اطراف خود را ببیند، ولی خداوند متعال با افشاگری آنها را رسوا می‏کند و این نور را خاموش می‏کند و نمی‏گذارد که از نور اسلام برای مدتی طولانی به نفع خود استفاده کنند و ظلمت و تاریکی را بر آنها مستولی می‏کند.

«والحمد لله رب العالمین»



[1]. بقره/17.

[2]. روم/58.

Please publish modules in offcanvas position.