سال تحصیلی 96-95

 

 

                                                                                                                                

           «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

 

تفسیر آیه 45

 

«وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاَةِ وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِينَ»^[1]؛ از صبر و نماز يارى جوييد (و با استقامت و مهار هوس‎هاى درونى و توجه به پروردگار، نيرو بگيريد) و اين كار، جز براى خاشعان، گران است.

 

در آیه مذکور (آیه 45)، برای خروج انسان از غفلت و کوتاهی نکردن در وظیفه خود، دو نیروی بزرگ و دو قدرت بی‎نظیر یعنی نماز و صبر، معرفی می‎شود که اولی (نماز) نیروی برونی و دومی (صبر) نیروی درونی است و شرط تحقق این امر، یعنی استعانت از نماز و صبر، این است که انسان قلب خاشع داشته باشد. بنابراین، کسانی که خاشع نیستند، نمی‎توانند به نماز تمسک جویند و صبوری پیشه کنند.

 

در جلسه گذشته، نکاتی درباره واژه «صبر» بیان شد و اکنون به نکاتی در رابطه با «صلاة» اشاره میشود؛

 

بعید است که در عصر پیامبر (ص)، «صلاة» با همه تأکیداتی که نسبت به آن وجود داشته است، به سر حد حقیقت نرسیده باشد. جامعه عرب قبل از نزول قرآن، برداشت دیگری از کلمه «صلاة» داشته است، لکن با ظهور اسلام، «صلاة»، «صوم» و امثال آنها، از معنای لغوی به معنای جدید شرعی منتقل شده‎اند. البته این مطلب، به این معنا نیست که کلمه «صلاة» در قرآن در معنای لغوی خودش به کار نرفته باشد، اما مواردی که «صلاة»، در معنای اصطلاحی و شرعی خود به کار رفته است، با مواردی که در معنای لغوی به کار رفته است، قابل مقایسه نیست؛ مثلاً در سوره توبه، «صلاة» به معنای لغوی خود که دعا باشد، آمده است: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِهَا وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِي»[2]؛ از اموال آنها صدقه‌اى (به عنوان زكات) بگير تا به وسيله آن، آنها را پاك سازى و پرورش دهى و (به هنگام گرفتن زكات) آنها را دعا كن كه دعاى تو مايه آرامش آنهاست و خداوند شنوا و داناست!

 

بنابراین، لفظ «صلاة» در قرآن، در معنای لغوی خود نیز به کار رفته است، اما در بیشتر آیات، «صلاة» در معنای اصطلاحی و شرعی خودش به کار رفته است؛ هرچند که منافاتی بین معنای لغوی و اصطلاحی این کلمه نیست و چه بسا «صلاة»، به معنای اصطلاحی خودش [نماز] اوج دعا و نیایش باشد.

 

علت اینکه خداوند متعال در آیه مذکور (آیه 45 بقره)، انسان را به استمداد و یاری جستن از صبر و نماز دعوت کرده است، این است که بسیاری از حالات انسان، به خاطر این است که نماز مایه رشد و ارتقاء صفات و کمالات انسانی است لذا در تعبیراتی از پیامبر اکرم (ص)، نماز به عنوان بهترین چیزی که وضع شده است، معرفی شده است:

 

قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ‏: وَ دَخَلْتُ يَوْماً عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ هُوَ فِي الْمَسْجِدِ جَالِسٌ وَحْدَهُ فَاغْتَنَمْتُ خَلْوَتَهُ؛ فَقَالَ (ص): «يَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ لِلْمَسْجِدِ تَحِيَّةً»؛ قُلْتُ: وَ مَا تَحِيَّتُهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ (ص)؟ قَالَ: «رَكْعَتَانِ تَرْكَعُهُمَا»؛ ثُمَّ الْتَفَتُّ إِلَيْهِ؛ فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ (ص) أَمَرْتَنِي بِالصَّلَاةِ؛ فَمَا الصَّلَاةُ؟ قَالَ (ص): «الصَّلَاةُ خَيْرُ مَوْضُوعٍ‏ فَمَنْ شَاءَ أَقَلَّ وَ مَنْ شَاءَ أَكْثَرَ»[3]؛ ابوذر غفاری گفته است که روزی بر رسول اکرم (ص) که در مسجد نشسته بود، وارد شدم. پیامبر (ص) فرمود که ای ابوذر مسجد دارای تحیت است. عرض کردم که یا رسول الله (ص) تحیت مسجد چیست؟ حضرت (ص) فرمود که دو رکعت نماز است. پس گفتم که یا رسول الله (ص) شما من را امر به نماز کردی، نماز چیست؟ حضرت (ص) فرمود که نماز بهترین چیزی است که وضع شده است؛ هر کس خواست کم می‎خواند و هر کس خواست زیاد می‎خواند. 

 

در رابطه با نماز دو نگاه وجود دارد:

 

نگاه اول، این است که به خاطر رفع تکلیف و نجات از جهنم نماز خوانده می‎شود و به ابعاد عرفانی نماز کمتر توجه می‎شود؛

 

نگاه دوم، این است که نماز تنها به خاطر رفع تکلیف و نجات از جهنم خوانده نمی‎شود، بلکه بعد عرفانی نماز نیز مورد توجه است؛ کما اینکه پیامبر اکرم (ص) در رابطه با نماز فرموده است: «جُعِلَ قُرَّةُ عَيْنِي فِي الصَّلَاة»[4].

 

همچنین، امام علی (ع) فرمود است: «مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ نَارِكَ وَ لَا طَمَعاً فِي جَنَّتِكَ، لَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ»[5]؛ خدایا تو را به خاطر ترس از جهنم و عقابت و به طمع بهشت و پاداشت عبادت نمی‎کنم، بلکه چون شایسته عبادتی، تو را عبادت می‎کنم. همچنین، در جای دیگری این‎گونه آمده است: "كَانَ عَلِيٌّ (ع) إِذَا هَالَهُ شَيْ‏ءٌ فَزِعَ إِلَى الصَّلَاةِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ: «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»"[6]؛ هنگامی که مشکلی برای  امام علی (ع) پیش می‎آمد، به نماز پناه می‎برد و آیه شریفه: «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» را تلاوت می‎کرد لذا حضرت (ع) در شهادت همسرش حضرت فاطمه زهرا (س) برای آرام شدن، دو رکعت نماز خواند.

 

استعانت از نماز چند بعد دارد:

 

اول اینکه در نماز یاد خدا مطرح است و یکی از کارکردهای مهم نماز، این است که خدا را به یاد انسان می‎آورد که خداوند متعال در این باره فرموده است: «وَ أَقِمِ الصَّلاَةَ لِذِكْرِي»[7]؛ نماز را براى ياد من به پادار. در آیه دیگر این‎گونه آمده است: «...إِنَّ الصَّلاَةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ»[8]؛ نماز (انسان را) از زشتي‎ها و گناه بازمى‌دارد و ياد خدا بزرگتر است و خداوند مى‌داند که شما چه كارهايى انجام مى‌دهيد، یعنی مهمترین کارکرد نماز، این است که نماز ذکر و یاد خداست.

 

دوم اینکه نماز باعث تطهیر گناهان می‎شود. امام علی (ع) در این رابطه فرموده است: «تَعَاهَدُوا أَمْرَ الصَّلَاةِ وَ حَافِظُوا عَلَيْهَا... إِنَّهَا لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَ‏ الْوَرَقِ»[9]. حضرت (ع) در این روایت، فرموده است که نماز گناهان را می‎ریزد، آن‎گونه که برگ از درخت می‎ریزد.

 

سوم اینکه نماز، کبر و غرور را می‎زداید. حضرت فاطمه زهرا (س) در این باره فرموده است: «و الصلاة تنزیهاً علی الکبر»[10]؛ نماز موجب دوری از کبر می‎شود.

 

انسان نباید از سجده کردن غفلت کند چون سجده نهایت خضوع و تواضع در برابر ذات کبریایی حق تعالی است و کبر و غرور را از انسان دور می‎کند.

 

«والحمد لله رب العالمین»