فصلٌ فی المطهرات95/08/10

درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: فصلٌ فی المطهرات                                                                                     تاریخ: 10 آبان 1395

موضوع جزئی: فصلٌ فی حکم الأوانی- حکم استعمال ظروف طلا و نقره                            مصادف با: 29 محرم 1438

سال تحصیلی: 96-95                                                                                                      جلسه: 18

                                                                                                   

 

 «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

مسأله 403: «لا بأس بالمفضّض و الَمُطَليّ و المُمَوَّه بأحدهما؛ نعم، يكره استعمال المفضّض، بل يَحرُم الشُّرب منه إذا وضع فمه على موضع الفضّة، بل الأحوط ذلك في المُطَلّي أيضاً»[1]‌.

به نظر مرحوم سید (ره) استعمال ظرفی که به وسیله نقره آبکاری شده است و ظرفی که آب طلا به آن داده شده است و طلاکاری شده است، اشکالی ندارد. بله، استعمال ظرفی که آب نقره به آن داده شده است، کراهت دارد، بلکه آشامیدن از چنین ظرفی، در صورتی که شخص دهانش را بر جایی که نقره است، قرار دهد، حرام است، بلکه احتیاط این است که از ظرفی که آب طلا به آن داده شده است نیز اجتناب شود.

دلیل فرمایش مرحوم سید (ره) مبنی بر عدم اشکال نسبت به استعمال ظرفی که به وسیله نقره یا طلا آبکاری شده است، روایاتی از جمله صحیحه معاویة بن وهب و حسنه عبدالله بن سنان است:

روایت اول: عَن مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ؛ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ الشُّرْبِ فِي الْقَدَحِ فِيهِ ضَبَّةٌ مِنْ فِضَّةٍ؛ قَالَ: «لَا بَأْسَ إِلَّا أَنْ تَكْرَهَ الْفِضَّةَ فَتَنْزِعَهَا»[2]؛ معاویة بن وهب گفته است که از امام صادق (ع) در رابطه با نوشیدن از ظرفی که پوششی از نقره دارد، سؤال شد، حضرت (ع) فرمود که اشکالی ندارد.

«ضَبَّة»، در لغت به معنای فراگیر شدن است که در این مورد، کنایه از آبکاری شدن ظرف به وسیله نقره است.

روایت دوم: عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «لَا بَأْسَ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ فِي الْقَدَحِ الْمُفَضَّضِ وَ اعْزِلْ فَمَكَ عَنْ مَوْضِعِ الْفِضَّةِ»[3]؛ عبدالله بن سنان از امام صادق (ع) نقل کرده است که حضرت (ع) فرموده است که مشکلی نیست که از ظرفی که قطعههای نقره در آن به کار رفته است و به وسیله نقره آبکاری شده است، نوشیده شود و دهانت را از جایی که نقره‎کاری شده است، جدا کن [، یعنی از آن قسمت ننوش].

لکن روایت ذیل بر منع از أکل در ظرفی که با نقره آبکاری شده است، دلالت دارد:

عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «لَا تَأْكُلْ فِي آنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ لَا فِي آنِيَةٍ مُفَضَّضَةٍ»[4]؛ حلبی از امام صادق (ع) نقل کرده است که حضرت (ع) فرموده است که در ظرفی که از نقره باشد یا در ظرفی که با نقره آبکاری شده است، چیزی نخور.

جمع بین روایات مذکور

جمع بین صحیحه معاویة بن وهب و حسنه عبدالله بن سنان [مبنی بر جواز أکل در ظرفی که با نقره آبکاری شده است] با روایت حلبی [مبنی بر نهی از أکل در ظرفی که با نقره آبکاری شده است]، به این نحو است که منعی که در روایت حلبی به کار رفته است، بر کراهت حمل می‎شود لذا مستند کلام مرحوم سید (ره) که فرمود: «لا بأس بالمفضّض و الَمُطَليّ و المُمَوَّه بأحدهما»، روایت معاویة بن وهب و روایت عبدالله بن سنان است و مستند کلام ایشان که فرمود: «نعم، يكره استعمال المفضّض»، روایت حلبی است. بنابراین، جمع بین این روایات، این است که روایت حلبی بر کراهت حمل شود که هم با نهی و هم با جواز، سازگار است لذا أکل و شرب از ظرفی که به وسیله نقره آبکاری شده است، اشکالی ندارد چون آبکاری ظرف به وسیله نقره، از قبیل اعراض است و وجود استقلالی ندارد.

اما دلیل فرمایش مرحوم سید (ره) مبنی بر حرمت آشامیدن از ظرفی که با نقره آبکاری شده است، در صورتی که شخص دهانش را بر جایی که نقره است، قرار دهد، ذیل روایت عبدالله بن سنان است که امام (ع) فرموده است: «...وَ اعْزِلْ فَمَكَ عَنْ مَوْضِعِ الْفِضَّةِ»[5]؛ دهانت را از جایی که نقرهکاری شده است، جدا کن [، یعنی از آن قسمت ننوش]. بنابراین، حرمت شرب از موضعی از ظرف که با نقره آبکاری شده است، به خاطر این است که طبق روایت عبدالله بن سنان، جدا کردن دهان از جایی که نقرهکاری شده است، واجب است و چون قرینه‏ای بر رخصت در ترک نیست لذا روایت، بر ظاهرش حمل می‎شود و معنای حمل بر ظاهر این است که جدا کردن دهان از موضع نقره‎کاری شده، وجوب دارد و اگر کسی خلاف آن را مرتکب شود، کار حرامی را انجام داده است.

اما آیا حرمت شرب و أکل، از قسمتی از ظرف که به وسیله نقره آبکاری شده است، فقط شامل ظرفی که به وسیله نقره آبکاری شده است، می‎شود یا ظرفی که به وسیله طلا آبکاری شده است را نیز شامل می‎شود؟

مرحوم سید (ره) فرموده است: «بل الأحوط ذلك في المُطَلّي أيضاً»[6]‌؛ یعنی احتیاط این است که از ظرفی که آب طلا به آن داده شده است نیز اجتناب شود. بنابراین، شرب و أکل از ظرفی که به وسیله طلا آبکاری شده است، کراهت دارد و حرمتی نسبت به أکل و شرب از قسمتی از ظرف که طلاکاری شده است، وجود ندارد و دلیلی بر جدا کردن دهان از قسمت طلاکاری شده، در هنگام أکل و شرب، وجود ندارد. پس با توجه به اینکه دلیلی بر تسری دادن حکم ظرفی که با نقره آبکاری شده است، به ظرفی که با طلا آبکاری شده است، وجود ندارد و همچنین، با توجه به اینکه به فلسفه و ملاک احکام علم نیست، نمی‎توان حکم حرمت را به ظرف آبکاری شده به وسیله طلا، تسرّی داد.

خلاصه اینکه أکل و شرب از ظرف طلا و نقره حرام است، اما أکل و شرب از ظرفی که به وسیله نقره آبکاری شده است، جایز است، ولی کراهت دارد، اما أکل و شرب از محلی که به وسیله نقره آبکاری شده است، حرام است، ولی نمی‎توان حکم حرمت را به ظرفی که به وسیله طلا آبکاری شده است، تسرّی داد.

البته بعضی عالمان با توجه به روایت ذیل مبنی بر حرمت نگهداری سریری (آنچه روی تخت می‎کشند) که طلا در آن به کار رفته است، گفته‎اند که استعمال ظرفی که طلاکاری شده است نیز حرام است:

عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ السَّرِيرِ فِيهِ الذَّهَبُ؛ أَ يَصْلُحُ إِمْسَاكُهُ فِي الْبَيْتِ؟ فَقَالَ: «إِنْ كَانَ ذَهَباً فَلَا وَ إِنْ كَانَ مَاءَ الذَّهَبِ فَلَا بَأْسَ»[7]؛ فضیل بن یسار گفته است که از امام صادق (ع) درباره سریری [آنچه بر روی تخت می‎کشند] که در آن طلا به کار رفته است، سؤال کردم که آیا نگهداری آن در خانه جایز است؟ حضرت (ع) فرمود که اگر طلا در آن به کار رفته است، جایز نیست، ولی اگر به وسیله طلا، آبکاری شده است، اشکالی ندارد.

استناد به روایت مذکور و تسرّی حکم تختی که طلا در آن به کار رفته است، به ظرف، جایز نیست لذا نمی‎توان با استناد به روایت مذکور، به حرمت استفاده از ظرفی که طلا کاری شده است، حکم کرد.

مرحوم استاد آیت الله فاضل لنکرانی (ره) فرموده است که وجوب جدا کردن دهان از ظرف [هنگام نوشیدن]، به موردی اختصاص دارد که ظرف، مشتمل بر قطعه یا قطعاتی از نقره باشد، اما اگر ظرف، به وسیله نقره آبکاری شده باشد، جدا کردن دهان از ظرف، واجب نیست چون آبکاری ظرف به وسیله نقره از قبیل اعراض محسوب می‎شود و وجود مستقلی ندارد، بنابراین، وجهی ندارد که گفته شود که أکل و شرب از قسمتی از ظرف که نقره‎کاری شده است، حرام است.

مسأله 404: «لا يحرم استعمال الممتزج من أحدهما مع غيرهما إذا لم يكن بحيث يصدق عليه اسم أحدهما»[8].

به نظر مرحوم سید (ره)، اگر [در ساخت ظرف] طلا یا نقره با فلز دیگری [، مثل مس، برنز و امثال آن] ممزوج شود به گونه‎ای که اسم طلا یا نقره بر آن صدق نکند، استعمال آن ظرف حرام نیست.

دلیل کلام مرحوم سید (ره) مبنی بر عدم حرمت استعمال ظرف مذکور، تمسک به اصل است؛ به این نحو که در این مورد که شک می‎شود که آیا ظرف مذکور نیز حکم ظرف طلا و نقره را دارد یا حکم این ظروف را ندارد، اصل این است که حکم ظرف طلا و نقره را ندارد چون حرمت، بر استعمال ظرف طلا و نقره مترتب می‎شود و در مانحن‎فیه اسم طلا یا نقره بر ظرف مورد نظر، صدق نمی‎کند لذا حرمت بر آن مترتب نمی‎شود. بنابراین، نظر شارع بر حرمت، دایر مدار عنوان است، یعنی در هر موردی که عنوان طلا یا نقره بر ظرف مورد نظر، صادق باشد، حکم حرمت بر آن مترتب خواهد شد و در هر موردی که عنوان طلا یا نقره بر ظرف مورد نظر، صدق نکند، حکم حرمت نیز مترتب نخواهد شد. البته گاهی ممکن است مجازاً عنوان طلا یا نقره بر ظرف مورد نظر، بار شود، لکن عنوان مجازی باعث ترتب حکم بر آن نخواهد شد.

اگر مقدار فلزی که با طلا یا نقره مخلوط شده است، کمتر از مقدار طلا یا نقره باشد به گونه‎ای که مانع از صدق عنوان طلا یا نقره بر ظرف مورد نظر، نباشد، باز هم حکم حرمت بر آن مترتب می‎شود.


 

مسأله 405: «يحرم ما كان ممتزجاً منهما و إن لم يصدق عليه اسم أحدهما، بل و كذا ما كان مركّباً منهما؛ بأن كان قطعة منه من ذهب و قطعة منه من فضة»[9].

به نظر مرحوم سید (ره)، اگر ظرفی با مخلوط طلا و نقره ساخته شده باشد، استعمال آن ظرف حرام است، هرچند که عنوان یکی از طلا یا نقره بر آن ظرف صدق نکند، بلکه اگر ظرف مورد نظر، از ترکیبی از طلا و نقره ساخته شده باشد به این نحو که یک بخشی از آن ظرف از طلا و بخش دیگری از آن از نقره ساخته شده باشد نیز استعمال آن حرام است.

حقیقت امر این است که ادله لفظیه [، یعنی روایات]، مورد مذکور در کلام مرحوم سید (ره) را شامل نمی‎شود چون عنوان طلا یا عنوان نقره بر ظرفی که از مخلوطی از طلا و نقره ساخته شده است، صدق نمی‎کند و به حسب قاعده اولیه، با عدم صدق عنوان یکی از طلا و نقره بر ظرف مورد نظر، وجهی برای حکم به حرمت أکل و شرب از ظرف مورد نظر، نیست، یعنی ظاهر ادله لفظیه (روایات) این است که حکم تابع عنوان است و در فرض مذکور، چون هیچیک از عناوین طلا و نقره بر ظرف مورد نظر، صدق نمی‎کند، نمی‎توان به حرمت استعمال آن حکم کرد.

اما مرحوم آیت الله خویی (ره) و بعضی دیگر از فقها به حرمت استعمال ظرف مذکور، حکم کرده‎اند و گفته‎اند که به مقتضای فهم عرفی به حرمت حکم می‎شود چون مرتکز در نزد متشرعه این است که چیزی که ممزوج یا مرکب از چند حرام است نیز محکوم به حرمت است و استعمال آن حرام می‎باشد؛ هرچند عنوان یکی از اجزاء مرکب [، طلا یا نقره در مانحنفیه] بر ظرف مورد نظر صدق نکند؛ مثل اینکه اگر کسی، میته طاهر که خوردن آن حرام است را با خونِ طاهر که خوردن آن حرام است، مخلوط و ممزوج کند به گونه‎ای که عنوان میته یا دم بر آن معجونی که از مخلوط میته و دم درست شده است، صدق نکند نیز به حرمت أکل آن معجون حکم می‎شود.

بنابراین، ادله لفظیه (روایات)، مورد مذکور (ظرفی که از مخلوط طلا و نقره یا از ترکیب این دو ساخته شده است) را شامل نمی‎شود، لکن بر اساس فهم و ارتکاز عرفی به حرمت استعمال ظرف مورد نظر، حکم می‎شود.

«والحمدلله رب العالمین»



[1]. سید محمد کاظم، طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص157.

[2]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج3، کتاب الطهارة، ابواب النجاسات، باب66، ص510، ح4.

[3]. همان، ح5.

[4]. همان، باب66، ص509، ح1.

[5]. همان، ص510، ح5.

[6]. سید محمد کاظم، طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص157.

[7]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج3، کتاب الطهارة، ابواب النجاسات، باب67، ص510، ح1.

[8]. سید محمد کاظم، طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص157.

[9]. همان.

Please publish modules in offcanvas position.