تفسیر آیه 103: « وَ لَو أَنَّهُم ءَامَنُواْ وَ ٱتَّقَوا لَمَثُوبَةٌ مِّن عِندِ ٱللَّهِ خَيرٌ لَّو كَانُواْ يَعلَمُونَ»[1]؛ و محقّقاً اگر ايمان آورده و پرهيزكار مى‏شدند بهره‏اى كه از خدا نصيب آنها مى‏شد بهتر از هر چيز بود، چنانچه مى‏دانستند.

در آیه قبل اشاره شد که یهودیان معتقد بودند که کاری که حضرت سلیمان (ع) در تسخیر و تصرف جنّیان انجام می‏دهد سحر است، در حالی که این سخن اتّهامی آشکار به شخصیت حضرت سلیمان (ع) بود، اما شیطان صفتان این اتّهام را بهانه قرار دادند و گفتند که اگر سلیمان (ع) که پیامبر خداست کارهای خود را با سحر پیش می‏برد چرا ما این کار را نکنیم و لذا خداوند متعال در آیه مورد بحث (آیه 103) فرموده است که اگر این جماعتِ گمراه، عوض روی آوردن به سحر و متهمّ کردن حضرت سلیمان (ع)، ایمان و تقوا را پیشه می‏کردند برای آنان بهتر بود.

واژه «مثوبة» از ریشه «ثوب» به معنای بازگشت و رجوع به حالت اولیه است.

راغب اصفهانی در کتاب مفردات خود نوشته است: «أصل الثَّوْبِ: رجوع الشي‏ء إلى حالته الأولى التي كان عليها، أو إلى الحالة المقدّرة المقصودة بالفكرة‏»[2]؛ اصل ثوب رجوع شیء به حالت اولیه‏ای است که داشته است یا رجوع و بازگشت شیء به حالتی است که مورد انتظار است.

منظور از «مثوبه» در آیه مورد بحث، بازتاب عمل است، یعنی هر عملی بازتابی دارد و نتیجه عمل که به انسان برمی‏گردد «ثواب» نامیده می‏شود.

شاعر نیز گفته است:

تو نیکی می‏کن و در دجله انداز                  که ایزد در بیابانت دهد باز

در تعریف «ثواب» این‏گونه آمده است: «الثوابُ ما يرجع إلى الإنسان من جزاء أعماله»[3]؛ ثواب، چیزی از جزای اعمال انسان است که به او برمی‏گردد.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه 104: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَقُولُوا رَاعِنَا وَ قُولُوا انْظُرْنَا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ»[1]؛ اى افراد با ايمان! (هنگامى كه از پيغمبر تقاضاى مهلت براى درك آيات قرآن مى‌كنيد) نگوييد: «راعنا»؛ بلكه بگوييد: «انظرنا». (زيرا كلمه اول، هم به معنى«ما را مهلت بده!»، و هم به معنى«ما را تحميق كن!» مى‌باشد و دستاويزى براى دشمنان است) و (آنچه به شما دستور داده مى‌شود) بشنويد! و براى كافران (و استهزاء كنندگان) عذاب دردناكى است.

عرض شد که خداوند متعال در آیه مذکور، از استعمال واژه «راعنا» که معنایی دو پهلو دارد که هم به معنای «ما را مهلت بده» و هم به معنای «ما را تحمیق کن» می‏باشد، نهی کرده است زیرا یهودیان این واژه را برای تمسخر پیامبر  به کار می‏برده‏اند لذا خداوند متعال فرموده است که به جای واژه «راعنا» از واژه «انظرنا» که دو پهلو نیست، بلکه به معنای نگاه کردن و توجه کردن است، استفاده کنید.

یکی از تعبیرات دیگری که معنایی دو پهلو دارد، تعبیر «لا أباً له» و «لا أمّ له» است که یک معنای آن، این است که این تعبیر در مورد کسی به کار می‏رود که یگانه زمان است، به این معنا که در بزرگی و ممتاز بودن، کسی مثل او پیدا نمی‏شود و پدر روزگار و مادر روزگار همانند او نزاییده است، لکن معنای دیگر «لا أباً له» و «لا أمّ له» به معنای بی‏پدر و بی‏مادر است که تهمت زنا از آن برداشت می‏شود لذا از استعمال این تعبیر نهی شده است چون ممکن است که مخاطب از روی قصد و غرض معنای منفی آن را برداشت کند.

اما اینکه خداوند فرموده است که از تعبیر «راعنا» استفاده نکنید به این خاطر بوده است که این تعبیر، دو معنا دارد؛

یکی اینکه به معنای مراعت کردن است و دیگری معنایی است که یهودیان از این تعبیر استفاده می‏کردند و با این برداشت، در مقام تمسخر پیامبر (ص) برمی‏آمدند و از این تعبیر، معنای توهین به پیامبر (ص) را استفاده می‏کردند و آن، این بود که در زبان عبری و نزد یهودیان، کلمه «راعینوا» را که مشابه «راعنا» و به معنای توهین کردن و خوار کردن و تحقیر است به کار می‏بردند. در آیه شریفه ذیل «راعنا» به معنای «واسمع غیر مسمع» به معنای گوش تو کر باد، می‏باشد؛

: «مِّنَ الَّذِينَ هَادُواْ يحُرِّفُونَ الْكلَمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَ يَقُولُونَ سمَعْنَا وَ عَصَيْنَا وَ اسمْعْ غَيرَ مُسْمَعٍ وَ رَاعِنَا لَيَّا بِأَلْسِنَتهِمْ وَ طَعْنًا فىِ الدِّينِ وَ لَوْ أَنهَّمْ قَالُواْ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا وَ اسمَعْ وَ انظُرْنَا لَكاَنَ خَيرًا لهُّمْ وَ أَقْوَمَ وَ لَاكِن لَّعَنهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلا»[2]؛ برخى از كسانى كه يهودى‏اند، حقايق [كتاب آسمانى‏] را [با تفسيرهاى نابجا و تحليل‏هاى غلط و ناصواب‏] از جايگاه‏هاى اصلى و معانى حقيقى‏اش تغيير مى‏دهند و [به زبان ظاهر به پيامبر] مى‏گويند: [دعوتت را] شنيديم و [به باطن مى‏گويند:] نافرمانى كرديم و [از روى توهين به پيامبر بر ضد او فرياد مى‏زنند: سخنان ما را] بشنو كه [اى كاش‏] ناشنوا شوى و با پيچ و خم دادن زبان و آوازشان و به نيّت عيب‏جويى از دين [به آهنگى، كلمه‏] راعنا [را كه در عربى به معناى «ما را رعايت كن» است، تلفظ مى‏كنند كه براى شنونده، راعيناً كه معنايى خارج از ادب دارد، تداعى مى‏شود] و اگر آنان [به جاى اين همه اهانت از روى صدق و حقيقت‏] مى‏گفتند: شنيديم و اطاعت كرديم و [سخنان ما را] بشنو و ما را مهلت ده [تا معارف اسلام را درك كنيم‏] قطعاً براى آنان بهتر و درست‏تر بود، ولى خدا آنان را به سبب كفرشان لعنت كرده، پس جز عده اندكى ايمان نمى‏آورند.

بنابراین، خداوند متعال در آیه مورد بحث (آیه104 بقره)، فرموده است که اى افراد با ايمان! (هنگامى كه از پيغمبر تقاضاى مهلت براى درك آيات قرآن مى‌كنيد) نگوييد: «راعنا»؛ بلكه بگوييد: «انظرنا» و (آنچه به شما دستور داده مى‌شود) بشنويد! و براى كافران (و استهزاء كنندگان) عذاب دردناكى است.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه 104: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَقُولُوا رَاعِنَا وَ قُولُوا انْظُرْنَا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ»[1]؛ اى افراد با ايمان! (هنگامى كه از پيغمبر تقاضاى مهلت براى درك آيات قرآن مى‌كنيد) نگوييد: «راعنا»؛ بلكه بگوييد: «انظرنا». (زيرا كلمه اول، هم به معنى«ما را مهلت بده!»، و هم به معنى«ما را تحميق كن!» مى‌باشد و دستاويزى براى دشمنان است) و (آنچه به شما دستور داده مى‌شود) بشنويد! و براى كافران (و استهزاء كنندگان) عذاب دردناكى است.

واژه «راعنا» فعل امر است و مصدر آن، «مراعات» و به معنای مراقبت و مواظبت کردن است. واژه «انظرنا» از ریشه «نظر» به معنای نگاه کردن است.

خداوند متعال در آیه مذکور، فرموده است که نگویید: «راعنا»، زیرا «راعنا» معنایی دو پهلو دارد که هم به معنای «ما را مهلت بده» و هم به معنای «ما را تحمیق کن» می‏باشد و یهودیان این واژه را برای تمسخر پیامبر  به کار می‏برده‏اند، بلکه بگویید: «انظرنا» که دو پهلو نیست، بلکه به معنای نگاه کردن و توجه کردن است.

توصیه قرآن در به کار بردن واژه «راعنا» به جای «انظرنا» یک پیام اخلاقی و اجتماعی مهم دارد و آن، این است که انسان باید در آداب سخن گفتن و رفتار اجتماعی، صراحت و شفافیت؛ بدون خارج شدن از مجرای ادب را رعایت کند و از به کار بردن کلمات دیر فهم و مبهم اجتناب کند تا بهانه‏ای برای سوء استفاده دیگران فراهم نشود. بنابراین، در مراودات اجتماعی باید از به کار بردن کلمات و جملاتی که معنای متضاد و دوگانه دارند پرهیز شود چرا که ممکن است که با وجود نیّت مثبت متکلّم، مخاطب؛ خصوصاً مخاطبی که قلبی مریض دارد معنای منفی آن کلمه را برداشت کند.

ائمه معصومین (ع) نیز پیروان خود را از به کار بردن کلمات و جملات دو پهلو نهی کرده‏اند. حسن‏بن محبوب [از اصحاب امام کاظم (ع) و امام رضا (ع)] به اقتضای شغل جدّش به لقب سَرّاد [به معنای کسی که زره می‏سازد] شهرت داشت و بعضی «سرّاد» را از باب قاعده ابدال با «ز» و «زرّاد» می‏خواندند که از ریشه «زَرَد» به معنای «خَنق» به معنای خفه کننده است [یعنی کسی که می‏خواهد کسی را خفه کند] که هر چند این شیوه کاربرد، از نظر ادبی مشکلی ندارد، لکن چون «سرّاد» معنایی دو پهلو دارد که هم به معنای زره ساز و هم به معنای خفه کننده است و بعضی ممکن است که معنای منفی آن را (خفه کننده) برداشت کنند، از به کار بردن این لقب نهی شده است.

نکته: قاعده ابدال به معنای به کار بردن حرفی به جای حرف دیگر است، مثل صراط الذین که بعضی آن را با «سین» می‏خوانند و بعضی با «دال» و بعضی آن را «زراط» با «ز» می‏خوانند.

«الحمد لله رب العالمین»