تفسیر

ادامه تفسیر آیه 36

«فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا كانا فيهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى‏ حين».‏[1]

پس از اینکه شیطان زمینه‎های لغزش آدم و حوا را ایجاد کرد، با این کار عملاً آنان را از بهشت [برزخی] بیرون کرد. نکته لطیفی که در رابطه با این آیه وجود دارد، پشت سرهم آمدن عبارات «فأَزَلَّهُمَا الشَّيْطانُ» و «فَأَخْرَجَهُما مِمَّا» است که نشان‎دهنده این است که شیطان برای حضرت آدم (ع) و حوا (س) زمینه‎سازی کرده و بعد خود او نیز عامل بیرون رفتن حضرت آدم (ع) و حوا(س) از آن محل امن و آرام بوده است.

برخی از مفسرین در رابطه با این نکته مثال زده و گفته‎اند که زمانی که انسان می‎خواهد میخ محکمی را از دیوار خارج کند ابتدا چند ضربه به اطراف میخ وارد می‎کند سپس آن را به آسانی از دیوار خارج می‎کند. این مطلب در مورد شیطان نیز جاری می‎شود است؛ به طوری که شیطان زمینه‎های لغزش و سست شدن را فراهم کرده است و با این کار عملاً حضرت آدم (ع) و حوا (س) را از بهشت بیرون کرده است. البته از آن جایی که ما معتقدیم همه امور به دست خداوند است، لذا شیطان فاعل قریب این قضیه بوده است و الا فاعل واقعی خداوند است، همچنین ما اعتقاد داریم که هدایت و اضلال همان‎طور که در قرآن آمده است «يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي مَنْ يَشاء»[2]، از افعال الهی است. اما هدایت و اضلال دارای مظاهر متعددی هستند که در ذیل به آن اشاره می‎کنیم؛

در رابطه با هدایت دو بُعد وجود دارد که اولین بُعد آن هدایت ابتدایی است که برای همه است ولی دومین بُعد هدایت، جنبه پاداشی دارد؛ اما در رابطه با اضلال، بُعد ابتدایی برقرار نیست زیرا نمی‎توان به خدا نسبت داد که خداوند از ابتدا باعث گمراهی بندگان خود می‎شود. لذا اینکه در آیه آمده است «یضل من یشاء» این گمراهی جنبه و بُعد کیفری دارد که ناشی از نحوه عملکرد انسان‎هاست. بنابراین، افرادی که گمراه می‎شوند در حقیقت از هدایت ابتدایی بهره‎ای نبرده‎اند و خود را در وادی اضلال قرار داده‎اند. البته خداوند باز هم راه‎هایی برای هدایت آنان قرار می‎دهد ولی اگر به آن‎ها نیز توجه نکنند، مقصر اصلی خود آنان هستند که دچار ضلالت می‎شوند.

 این مطلب در مورد اضلال نیز برقرار است؛ به طوری که اضلال هرگز ابتدایی نیست بلکه جنبه کیفری دارد. همچنین اضلال در صورتی به فاعل مشخصی استناد پیدا می‎کند که فاعل از فعل ارادی برخوردار باشد. اما در برخی موارد این استثناء نیز وجود دارد که اضلال را به صَنم (بت) نسبت داده‎اند که فعل ارادی ندارد. به عنوان نمونه «وَ اجْنُبْني‏ وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ»[3] و «رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثيراً مِنَ النَّاسِ»[4]؛ پروردگارا آنان (بت‎ها) تعداد زیادی از مردم را گمراه کرده‎اند. بزرگان گفته‎اند که چون کار شیطان ارادی است، در جایی که اضلال به شیطان نسبت داده می‎شود، اسناد حقیقی است اما در رابطه با بت که کار ارادی ندارد اسناد مجازی است.

سؤال: در بهشت خُلد جایی برای شیطان وجود ندارد زیرا در آیه قبل آمده است «وَ قُلْنا يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلا مِنْها رَغَداً حَيْثُ شِئْتُما»[5]، حال سؤال این است که اگر شیطان در بهشت خُلد جایی نداشته، چگونه حضرت آدم (ع) و حوا (س) را فریب داده است؟

پاسخ: پاسخ این است که مقصود از بهشت در این جا، بهشت برزخی دنیایی است. زیرا دو برزخ وجود دارد که یکی برزخِ بعد از مرگ است و دیگری برزخ دنیایی است که در اینجا مقصود همان بهشت برزخ دنیاست. لذا بعضی از افراد اصطلاحاً دارای چشم برزخی هستند؛ یعنی در این دنیا زندگی می‎کنند ولی می‎توانند در فضاهایی سَیر کنند که قابل قیاس با این دنیای ظاهری نیست.

در رابطه با بحث راه‎های نفوذ شیطان می‎توان به آیه «ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرين‏»[6] اشاره کرد که شیطان راه‎های نفوذ خود را بیان کرده‎ است که توضیح بیشتر ان شاء الله در جلسه آینده ذکر خواهد شد.

«والحمد لله رب العالمین»