فصل فی‎الإستنجاء 95/11/11

درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: فصل فی‎الإستنجاء                                                                              تاریخ: 11 بهمن 1395

موضوع جزئی: کیفیت تطهیر مخرج غائط                                                       مصادف با: 1 جمادی‎الاول 1438

سال تحصیلی: 96- 95                                                                                            جلسه: 55

                                                                                                   

  «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

خلاصه جلسه گذشته

عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، در استنجاء مخرج غائط به وسیله سنگ و امثال آن، حتماً باید سه مرتبه استنجاء شود؛ هرچند که با یک مرتبه نیز طهارت حاصل شود، ولی اگر با سه مرتبه استنجاء نیز طهارت حاصل نشود، شخص برود [استنجاء را ادامه دهد] تا پاک شود. پس واجب در مسح، اکثر الأمرین از پاکی و عدد است، یعنی اگر پاکی با یک بار مسح کشیدن حاصل شود، شخص باید سه مرتبه [که اکثر الأمرین است] مسح کند، ولی اگر با سه مرتبه مسح سنگ و امثال آن، طهارت حاصل نشود، شخص باید مسح را [اکثر الأمرین] ادامه دهد تا طهارت حاصل گردد.

سؤالی که به ذهن می‎آید، این است که اگر نقاء و پاکی با یک مرتبه مسح کردن مخرج غائط به وسیله سنگ و امثال آن، حاصل شود، آیا سه بار مسح کردن لازم است؟

در رابطه با اکتفاء کردن به یک مرتبه مسح کردن با سنگ و امثال آن، روایاتی وارد شده است که روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ؛ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع): الْوُضُوءُ الَّذِي افْتَرَضَهُ اللَّهُ عَلَى الْعِبَادِ لِمَنْ جَاءَ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ بَالَ؛ قَالَ: «يَغْسِلُ ذَكَرَهُ وَ يُذْهِبُ الْغَائِطَ ثُمَّ يَتَوَضَّأُ مَرَّتَيْنِ مَرَّتَيْنِ»[1].

یونس بن یعقوب گفته است که به امام صادق (ع) گفتم که وضوئی را که خداوند متعال بر بندگان واجب کرده است، برای کسی که غائط یا بول از او دفع شده است [، به چه کیفیت است؟] آن حضرت (ع) فرمود که آلت تناسلیاش را می‎شوید و غائط را برطرف می‎کند، سپس دو بار دو بار وضو می‎گیرد [به استحباب دو بار شستن صورت و دست‎ها اشاره دارد].

از عبارت «یذهب الغائط»، استفاده می‎شود که باید غائط را برطرف کند تا نقاء و پاکی حاصل شود لذا با توجه به اینکه زوال غائط با یک مرتبه شستن یا استنجاء با سنگ و امثال آن نیز حاصل شود، نتیجه گرفته می‎شود که یک بار شستن یا یک بار استنجاء نیز در صورتی که موجب حصول طهارت شود، کافی است.

اشکال شیخ انصاری (ره) به استدلال به روایت مذکور[2]

شیخ انصاری (ره) فرموده است که دو قرینه در این روایت وجود دارند که بر این دلالت دارند که این روایت به بحث استنجاء به وسیله سنگ و امثال آن، مربوط نمی‎شود و معنای «یذهب الغائط» نیز این است که غائط به وسیله شستن با آب برطرف شود.

قرینه اول، کلمه «الْوُضُوءُ»، در صدر روایت است که چون وضو به وسیله آب محقق می‎شود، در نتیجه، زوال غائط نیز به وسیله آب است.

قرینه دوم، عبارت «يَغْسِلُ ذَكَرَهُ» است که از این عبارت فهمیده می‎شود که زوال غائط نیز باید به وسیله شستن با آب باشد. بنابراین، روایت مذکور، به غَسل مخرج غائط به وسیله آب اشاره دارد و به استنجاء به وسیله مسح با سنگ و امثال آن، اشاره ندارد.

بنابراین، منظور از «یذهب الغائط»، همان «یغسِلُ دُبُرَهُ» است لذا مخرج غائط نیز باید به وسیله آب شسته شود.

مرحوم شیخ (ره) در ادامه، گفته است که برفرض که گفته شود که اگر منظور از «یذهب الغائط»، «یغسِلُ دُبُرَهُ» است، چرا همان تعبیرِ «یغسِلُ دُبُرَه»، در روایت نیامده است تا صراحتاً دلالت کند که منظور این است که مخرج غائط نیز باید با آب تطهیر شود.  عرض می‎شود که به خاطر استهجان کلمه «دُبُر»، امام (ع) این لفظ را به کار نبرده است.

پاسخ از کلام مرحوم شیخ (ره)

اولاً: سؤال سائل در رابطه با وضو بوده است و طرح بحث استنجاء از باب تفضل بوده است لذا اصلاً بین وضو و استنجاء ربطی نیست تا گفته شود که چون وضو به وسیله آب محقق می‎شود، پس استنجاء نیز حتماً باید به وسیله آب باشد.

ثانیاً: تفاوتی بین «ذَکر» و «دُبر» نیست تا امام (ع) یکی را ذکر کند و دیگری را به خاطر استهجان ذکر نکند لذا اگر دلیل عدم ذکر کلمه «دُبُر»، استهجان بوده است، کلمه «ذَکر» نیز نباید ذکر می‎شد.

ثالثاً: در بعضی از روایات کلمه «عجان» که به معنای «دُبُر» است، آمده است؛ در صورتی که اگر عدم ذکر «دُبُر» در روایت مذکور، استهجان باشد، کلمه «عجان» نیز نباید در آن روایات ذکر می‎شد.

رابعاً: بر فرض که پذیرفته شود که ذکر کلمه «دُبُر»، استهجان داشته است، عرض می‎شود که امام (ع) می‎توانست از تعابیر دیگری مثل «یغسل موضع الغائط» و امثال آن، استفاده کند که استهجان نداشته باشد. بنابراین، اشکال شیخ انصاری (ره) به روایت مذکور، وارد نیست.

خامساً: با توجه به اینکه روایات دیگری مبنی بر این وارد شده است که تطهیر مخرج غائط هم به وسیله آب و هم به وسیله استنجاء با سنگ و امثال آن، ممکن است، نمی‎توان روایت مذکور را به کلی کنار گذاشت و گفت که هیچ اشاره‎ای به استنجاء به وسیله مسح با سنگ و امثال آن ندارد.

روایت دوم: عَنِ ابْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ (ع)؛ قَالَ: قُلْتُ لَهُ: لِلِاسْتِنْجَاءِ حَدٌّ؟ قَالَ: «لَا؛ يُنَقَّى مَا ثَمَّةَ»؛ قُلْتُ: فَإِنَّهُ يُنَقَّى مَا ثَمَّةَ وَ يَبْقَى الرِّيحُ؛ قَالَ: «الرِّيحُ لَا يُنْظَرُ إِلَيْهَا»[3].

ابن مغیرة گفته است که از امام کاظم (ع) پرسیدم که آیا برای استنجاء حدّی است؟ آن حضرت (ع) فرمود که نه، استنجاء حدی ندارد؛ استنجاء چیزی است که آلودگی را پاک می‎کند. گفتم که آلودگی را پاک می‎کند، ولی بوی آن باقی می‎ماند. حضرت (ع) فرمود که به بو توجهی نمی‎شود [، یعنی صرف برطرف شدن آلودگی کفایت می‎کند و بقاء بو به طهارت خللی وارد نمی‎کند].

گفته‎اند که از عبارت «يُنَقَّى مَا ثَمَّةَ»، استفاده می‎شود که منظور این است که پاکی حاصل شود و نقاء و پاکی، گاهی با شستن به وسیله آب و گاهی با استنجاء با سنگ و امثال آن، حاصل می‎شود و با یک مرتبه شستن یا یک مرتبه استنجاء نیز محقق می‎شود پس ملاک این است که طهارت حاصل شود و اگر با یک بار استنجاء با سنگ و امثال آن، طهارت حاصل شود، کفایت می‎کند و نیازی نیست که شخص دوباره استنجاء کند.


 

اشکالات وارد شده بر استدلال به روایت مذکور

مرحوم شیخ انصاری (ره) بر استدلال به روایت مذکور، دو اشکال وارد کرده است:

اشکال اول

مرحوم شیخ انصاری (ره) فرموده است که روایت مذکور، به شستن به وسیله آب مربوط می‎شود و به استنجاء به وسیله مسح با سنگ و امثال آن، مربوط نمی‎شود چون از کلام راوی یعنی «فَإِنَّهُ يُنَقَّى مَا ثَمَّةَ وَ يَبْقَى الرِّيحُ»، فهمیده می‎شود که نقاء و پاکی باید به وسیله شستن با آب حاصل شود چون بویی که در مخرج غائط باقی مانده است، با استشمام دست، حاصل می‎شود و دست در صورتی بوی غائط می‎گیرد که مخرج غائط به وسیله آن شسته شده باشد و گرنه اگر مخرج غائط به وسیله سنگ و امثال آن، استنجاء شده باشد، زمینه‎ای برای بقاء بوی غائط باقی نمی‎ماند تا امام (ع) بفرماید که بقاء بوی غائط اشکالی ندارد. بنابراین، روایت مذکور، به غَسل با آب منحصر است و به استنجاء با سنگ و امثال آن، مربوط نمی‎شود.

پاسخ از اشکال اول

پاسخ این است که استکشاف بقاء بوی غائط منحصر به شستن با آب نیست، بلکه از طُرق دیگر نیز می‎توان بقاء بوی غائط را فهمید؛ مثلاً از طریق اشیائی که با موضع غائط ملاقات می‎کنند، می‎توان فهمید که بوی غائط باقی مانده است یا باقی نمانده است. به عنوان نمونه، بعد از اینکه شخص به وسیله سنگ مخرج غائط را تطهیر کرد و یقین پیدا کرد که غائط برطرف شده است دوباره سنگی برمی‎دارد و به مخرج غائط می‎کشد و بو می‎کند تا پی ببرد که بوی غائط باقی مانده است یا باقی نمانده است. پس استکشاف بقاء بوی غائط به بو کشیدن از طریق دست منحصر نیست، بلکه از طرق دیگر نیز می‎توان فهمید که بوی غائط در موضع غائط باقی مانده است یا باقی نمانده است. بنابراین، نقاء و پاکی به وسیله مسح با سنگ و امثال آن نیز حاصل می‎شود و منحصر به شستن به وسیله آب نیست و در مسح نیز مثل شستن با آب، ملاک حصول طهارت است؛ هرچند آن طهارت با یک بار مسح حاصل شود.

اشکال دوم

شیخ انصاری (ره) فرموده است که روایت ابن مغیره در صدد بیان حدّ استنجاء و مقدار واجب استنجاء، می‎باشد و در صدد بیان این نیست که استنجاء با چه چیزی حاصل می‎شود لذا نمی‎توان برای اثبات مدعا [اکتفاء به یک مرتبه مسح کردن با سنگ و امثال آن،] به این روایت تمسک کرد.

پاسخ از اشکال دوم

کیفیت استنجاء در پاسخ امام (ع)، یعنی «يُنَقَّى مَا ثَمَّةَ»، نهفته است. اینکه امام (ع) فرموده است که استنجاء آلودگی را پاک می‎کند، حاکی از این است که ملاک حصول پاکی است؛ اعم از اینکه پاکی با چند مرتبه شستن و مسح حاصل شود یا با یک مرتبه حاصل شود لذا صحیح نیست که گفته شود که روایت مذکور، فقط به حد استنجاء اشاره دارد و به کیفیت استنجاء اشاره ندارد چون حدّ استنجاء که حصول پاکی و نقاء باشد، یا با آب حاصل می‎شود یا با مسح به وسیله سنگ و امثال آن، حاصل می‎شود.

«والحمدلله رب العالمین»



[1]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب احکام الخلوة، باب9، ص316، ح5.

[2]. شیخ مرتضی انصاری، کتاب الطهارة، ج1، ص457.

[3]. همان، باب13، ص322، ح1 و باب35، ص358، ح6.

Please publish modules in offcanvas position.