فصلٌ في موجبات الوضوء و نواقضه 96/02/24

درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: فصلٌ في غایات الوضوءات الواجبة و غیر الواجبة                               تاریخ: 24 اردیبهشت 1396

موضوع جزئی:  وضو، رافع کراهت                                                                  مصادف با: 17 شعبان 1438

سال تحصیلی: 96- 95                                                                                                    جلسه:89

                                                                                                   

  «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

عرض شد که وضو، گاهی شرط برای صحت عمل است، مثل وضو به خاطر نماز و طواف، گاهی شرط برای کمال است، مثل وضو برای قرائت قرآن و گاهی شرط برای جواز عمل است، مثل وضو برای مس کتابت قرآن که اگر شخص بخواهد کتابت قرآن را مس کند باید وضو بگیرد.

گاهی نیز وضو، رافع کراهت فعل است، مثل وضویی که برای خوردن غذا گرفته می‎شود. از ظاهر کلام مرحوم سید (ره) استفاده می‎شود که غذا خوردن بدون وضو کراهت دارد و با وضو گرفتن، کراهت آن برداشته می‎شود، ولی دلیل خاصی برای این کلام وجود ندارد مگر در رابطه با شخص جُنب که گفته‎اند که شخصی که جنب است، هنگام غذا خوردن، وضو بگیرد تا کراهت آن برداشته شود لذا آیت الله خویی (ره) معتقد است که در کلام مرحوم سید (ره) در کتاب عروه، حذفی صورت گرفته است و آن عبارت «للجنب» است، یعنی عبارت در اصل این‎گونه بوده است «رافع لكراهته كالأكل للجُنب» بنابراین، خوردن غذا، بدون وضو کراهت ندارد، بلکه این کراهت مختص به شخص جنب است، یعنی جنب اگر خواست غذا بخورد، مکروه است و برای رفع کراهت باید وضو بگیرد. به علاوه اینکه وضو به معنای اصطلاحی‎اش نیست، بلکه با فتح واو و به معنای شستن است. روایاتی در این زمینه وارد شده است که غیر از استحباب وضو چیز دیگری از آنها برداشت نمی‎شود لذا دلیلی بر کراهت أکل وجود ندارد:

روایت اول: عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: قَالَ: «يَا أَبَا حَمْزَةَ الْوُضُوءُ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ يُذِيبَانِ الْفَقْرَ»؛ قُلْتُ: «بِأَبِي وَ أُمِّي يَذْهَبَانِ بِالْفَقْرِ»؛ فَقَالَ: «يُذِيبَانِ»[1].

 ابی حمزه در این روایت از امام باقر (ع) نقل کرده است که حضرت (ع) فرمود که وضو گرفتن [شستن دست‎ها] قبل از غذا خوردن و بعد از غذا خوردن فقر را از بین می‎برد، ابی حمزه گفته است که منظور این است که فقر را می‎برند، حضرت (ع) فرمود که [بالاتر از این] فقر را ذوب می‎کنند و کاملاً برطرف می‎کنند.

 روایت دوم: عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (ع) عَنْ آبَائِهِ (ع)؛ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَكْثُرَ خَيْرُ بَيْتِهِ فَلْيَتَوَضَّأْ عِنْدَ حُضُورِ طَعَامِهِ وَ مَنْ تَوَضَّأَ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ عَاشَ فِي سَعَةٍ مِنْ رِزْقِهِ وَ عُوفِيَ مِنَ الْبَلَاءِ فِي جَسَدِهِ»[2].

در این روایت نیز هشام بن سالم از امام صادق (ع) از پدرانش (ع) نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمود است که کسی که زیادی خیر و برکت خانه‎اش او را خوشحال می‎کند، هنگام خوردن غذا وضو بگیرد [، یعنی دست‎هایش را بشوید] و کسی که قبل از غذا خوردن و بعد از آن وضو بگیرد [دست‎هایش را بشوید]، رزق و روزی‎اش در زندگی وسعت می‎یابد و جسم و جانش از بلاها، عافیت می‎یابد.

روایت سوم: عَنْ أَبِي عَوْفٍ الْبَجَلِيِّ؛ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ يَقُولُ: «الْوُضُوءُ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ يَزِيدَانِ فِي الرِّزْقِ»[3].

در این روایت نیز از امام صادق (ع) نقل شده است که حضرت (ع) فرموده است که وضو گرفتن [شستن دست‎ها] قبل از غذا و بعد از غذا رزق و روزی را زیاد می‎کنند.

بنابراین، از سه روایت مذکور استفاده نمی‎شود که غذا خوردن بدون وضو، کراهت دارد، به علاوه اینکه منظور از «وضو» در این روایات، شستن و نظافت کردن دست‎هاست و منظور وضوی اصطلاحی نیست.

اما اینکه منظور از «وضو»، شستن و تنظیف دست‎هاست و وضوی اصطلاحی، مراد نیست به خاطر طوایف مختلفی از روایاتی است که در این رابطه وارد شده است:

طایفه اول: روایاتی که بر این دلالت دارند که «توضأ» به صورت دسته‎جمعی بعد از غذا خوردن فارق بین مسلمین و مشرکین است؛

عَنِ الْوَلِيدِ بْنِ صَبِيحٍ؛ قَالَ: تَعَشَّيْنَا عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) لَيْلَةً جَمَاعَةً، فَدَعَا بِوَضُوءٍ؛ فَقَالَ: «تَعَالَ حَتَّى نُخَالِفَ الْمُشْرِكِينَ اللَّيْلَةَ نَتَوَضَّأُ جَمِيعاً»[4].

ولید بن صبیح در این روایت صحیحه گفته است که شبی همراه با جماعتی نزد امام صادق (ع) شام خوردیم، پس حضرت (ع) آبی را طلب کرد، پس فرمود که آب را بیار تا امشب مخالف مشرکین عمل کنیم و همه دست‎هایمان را بشوییم.

طایفه دوم: روایاتی که در ترغیب بر وضو به صورت دسته جمعی در طشت واحد، ظهور، بلکه صراحت دارند؛

عَنِ الْفَضْلِ بْنِ يُونُسَ؛ قَالَ: لَمَّا تَغَدَّى عِنْدِي أَبُو الْحَسَنِ (ع) ‌وَ جِي‌ءَ بِالطَّشْتِ بُدِئَ بِهِ وَ كَانَ فِي صَدْرِ الْمَجْلِسِ؛ فَقَالَ: «ابْدَأْ بِمَنْ عَلَى يَمِينِكَ»، فَلَمَّا تَوَضَّأَ وَاحِدٌ؛ أَرَادَ الْغُلَامُ أَنْ يَرْفَعَ الطَّشْتَ، فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ (ع): «دَعْهَا وَ اغْسِلُوا أَيْدِيَكُمْ فِيهَا»[5].

این روایت بر این دلالت دارد که بعد از اینکه غذا خوردید، همه دست‎هایتان را در یک طشت بشویید.

طایفه سوم: روایاتی که بر این دلالت دارند که صاحب منزل، باید [قبل از غذا] اول شخصی باشد که دستش را می‎شوید و [بعد از غذا] آخرین شخصی باشد که دستش را می‎شوید؛

روایت اول: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «الْوُضُوءُ قَبْلَ الطَّعَامِ يَبْدَأُ صَاحِبُ الْبَيْتِ لِئَلَّا يَحْتَشِمَ أَحَدٌ، فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الطَّعَامِ بَدَأَ بِمَنْ عَلَى يَمِينِ الْبَابِ حُرّاً كَانَ أَوْ عَبْداً»[6].

امام صادق (ع) در این روایت فرموده است که قبل از اینکه شروع به خوردن غذا کنند، نخست صاحب خانه دست‎هایش را بشوید [و شروع به غذا خوردن کند] تا بقیه [برای غذا خوردن] خجالت نکشند و زمانی که غذا خوردن پایان یافت، برای شستن دست‎ها از کسی که سمت راست درب خانه نشسته است؛ آزاد باشد یا بنده باشد، شروع شود.

روایت دوم: عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ (ع) قَالَ: «صَاحِبُ الرَّحْلِ يَتَوَضَّأُ أَوَّلَ الْقَوْمِ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ آخِرَ الْقَوْمِ بَعْدَ الطَّعَامِ»[7].

امام صادق (ع) در این روایت از پدرش [امام باقر (ع)] نقل کرده است که حضرت (ع) فرمود که صاحب خانه قبل از شروع به غذا خوردن، اولین کسی باشد که دست‎هایش را می‎شوید و بعد از اتمام غذا، آخرین کسی باشد که دست‎هایش را می‎شوید.

طایفه چهارم: روایاتی که در این تصریح دارند که وضو به معنای وضوی اصطلاحی نیست، بلکه منظور از وضو به معنای شستن دست‎هاست؛

روایت اول: قَالَ هِشَامٌ: قَالَ لِيَ الصَّادِقُ‌ (ع): «وَ الْوُضُوءُ هَاهُنَا غَسْلُ الْيَدَيْنِ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ»[8].

هشام در این روایت گفته است که امام صادق (ع) به من فرمود که وضو در اینجا به معنای شستن دست‎ها؛ قبل از غذا و بعد از غذا است.

روایت دوم: عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ (ع) عَنْ آبَائِهِ (ع) عَنْ عَلِيٍّ (ع) قَالَ: «مَنْ أَرَادَ أَنْ يَكْثُرَ خَيْرُ بَيْتِهِ فَلْيَغْسِلْ يَدَهُ قَبْلَ الْأَكْلِ»[9].

در این روایت از امام علی (ع) نقل شده است که حضرت (ع) فرموده است که هر کسی که می‎خواهد که خیر و برکت خانه‎اش زیاد شود، قل از غذا خوردن، دستش را بشوید.

روایت سوم: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع): «غَسْلُ الْيَدَيْنِ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ زِيَادَةٌ فِي الْعُمُرِ وَ إِمَاطَةٌ لِلْغَمَرِ عَنِ الثِّيَابِ وَ يَجْلُو الْبَصَرَ»[10].

امام علی (ع) در این روایت فرموده است که شستن دست‎ها؛ قبل از غذا و بعد از غذا سه اثر دارد؛ اول اینکه باعث طولانی شدن عمر می‎شود، دوم اینکه باعث می‎شود چربی لباس از بین برود [، یعنی از باب سالبه به انتفاع موضوع، وقتی که شخص دستش را بشوید، چربی غذا که به دستش اصابت کرده بود، از بین می‎رود و به لباسش اصابت نمی‎کند] و سوم اینکه باعث روشنی چشم می‎شود.

نتیجه اینکه، با توجه به توجه به طوایف چهارگانه روایاتی که ذکر شد، معلوم می‎شود که منظور از وضو گرفتن قبل از غذا، وضوی اصطلاحی نیست، بلکه منظور، شستن دست‎ها است. بنابراین، خوردن غذا، بدون وضو کراهت ندارد تا وضو گرفتن رافع آن کراهت باشد [آن‎گونه که مرحوم سید (ره) فرموده بود]، بلکه وضو به معنای شستن دست‎ها است و مستحب است که شخص، قبل از غذا و بعد از غذا دست‎هایش را بشوید.

«والحمدلله رب العالمین»



[1]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج24، کتاب الأطعمة و الأشربة، ابواب آداب المائدة، باب49، ص334، ح1.

[2]. همان، ص338، ح15.

[3]. همان، ص335، ح2.

[4]. همان، باب51، ص342، ح4.  

[5]. همان، ص342، ح2.

[6]. همان، باب50، ص339، ح1.

[7]. همان، ص341، ح7.

[8]. همان، باب49، ص339، ح16.

[9]. همان، ص338، ح13.

[10]. همان، ص336، ح6.

Please publish modules in offcanvas position.