درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته) موضوع کلی: فصلٌ في غایات الوضوءات الواجبة و غیر الواجبة تاریخ: 24 اردیبهشت 1396 موضوع جزئی: وضو، رافع کراهت مصادف با: 17 شعبان 1438 سال تحصیلی: 96- 95 جلسه:89 |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
عرض شد که وضو، گاهی شرط برای صحت عمل است، مثل وضو به خاطر نماز و طواف، گاهی شرط برای کمال است، مثل وضو برای قرائت قرآن و گاهی شرط برای جواز عمل است، مثل وضو برای مس کتابت قرآن که اگر شخص بخواهد کتابت قرآن را مس کند باید وضو بگیرد.
گاهی نیز وضو، رافع کراهت فعل است، مثل وضویی که برای خوردن غذا گرفته میشود. از ظاهر کلام مرحوم سید (ره) استفاده میشود که غذا خوردن بدون وضو کراهت دارد و با وضو گرفتن، کراهت آن برداشته میشود، ولی دلیل خاصی برای این کلام وجود ندارد مگر در رابطه با شخص جُنب که گفتهاند که شخصی که جنب است، هنگام غذا خوردن، وضو بگیرد تا کراهت آن برداشته شود لذا آیت الله خویی (ره) معتقد است که در کلام مرحوم سید (ره) در کتاب عروه، حذفی صورت گرفته است و آن عبارت «للجنب» است، یعنی عبارت در اصل اینگونه بوده است «رافع لكراهته كالأكل للجُنب» بنابراین، خوردن غذا، بدون وضو کراهت ندارد، بلکه این کراهت مختص به شخص جنب است، یعنی جنب اگر خواست غذا بخورد، مکروه است و برای رفع کراهت باید وضو بگیرد. به علاوه اینکه وضو به معنای اصطلاحیاش نیست، بلکه با فتح واو و به معنای شستن است. روایاتی در این زمینه وارد شده است که غیر از استحباب وضو چیز دیگری از آنها برداشت نمیشود لذا دلیلی بر کراهت أکل وجود ندارد:
روایت اول: عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: قَالَ: «يَا أَبَا حَمْزَةَ الْوُضُوءُ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ يُذِيبَانِ الْفَقْرَ»؛ قُلْتُ: «بِأَبِي وَ أُمِّي يَذْهَبَانِ بِالْفَقْرِ»؛ فَقَالَ: «يُذِيبَانِ»[1].
ابی حمزه در این روایت از امام باقر (ع) نقل کرده است که حضرت (ع) فرمود که وضو گرفتن [شستن دستها] قبل از غذا خوردن و بعد از غذا خوردن فقر را از بین میبرد، ابی حمزه گفته است که منظور این است که فقر را میبرند، حضرت (ع) فرمود که [بالاتر از این] فقر را ذوب میکنند و کاملاً برطرف میکنند.
روایت دوم: عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (ع) عَنْ آبَائِهِ (ع)؛ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَكْثُرَ خَيْرُ بَيْتِهِ فَلْيَتَوَضَّأْ عِنْدَ حُضُورِ طَعَامِهِ وَ مَنْ تَوَضَّأَ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ عَاشَ فِي سَعَةٍ مِنْ رِزْقِهِ وَ عُوفِيَ مِنَ الْبَلَاءِ فِي جَسَدِهِ»[2].
در این روایت نیز هشام بن سالم از امام صادق (ع) از پدرانش (ع) نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمود است که کسی که زیادی خیر و برکت خانهاش او را خوشحال میکند، هنگام خوردن غذا وضو بگیرد [، یعنی دستهایش را بشوید] و کسی که قبل از غذا خوردن و بعد از آن وضو بگیرد [دستهایش را بشوید]، رزق و روزیاش در زندگی وسعت مییابد و جسم و جانش از بلاها، عافیت مییابد.
روایت سوم: عَنْ أَبِي عَوْفٍ الْبَجَلِيِّ؛ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ يَقُولُ: «الْوُضُوءُ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ يَزِيدَانِ فِي الرِّزْقِ»[3].
در این روایت نیز از امام صادق (ع) نقل شده است که حضرت (ع) فرموده است که وضو گرفتن [شستن دستها] قبل از غذا و بعد از غذا رزق و روزی را زیاد میکنند.
بنابراین، از سه روایت مذکور استفاده نمیشود که غذا خوردن بدون وضو، کراهت دارد، به علاوه اینکه منظور از «وضو» در این روایات، شستن و نظافت کردن دستهاست و منظور وضوی اصطلاحی نیست.
اما اینکه منظور از «وضو»، شستن و تنظیف دستهاست و وضوی اصطلاحی، مراد نیست به خاطر طوایف مختلفی از روایاتی است که در این رابطه وارد شده است:
طایفه اول: روایاتی که بر این دلالت دارند که «توضأ» به صورت دستهجمعی بعد از غذا خوردن فارق بین مسلمین و مشرکین است؛
عَنِ الْوَلِيدِ بْنِ صَبِيحٍ؛ قَالَ: تَعَشَّيْنَا عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) لَيْلَةً جَمَاعَةً، فَدَعَا بِوَضُوءٍ؛ فَقَالَ: «تَعَالَ حَتَّى نُخَالِفَ الْمُشْرِكِينَ اللَّيْلَةَ نَتَوَضَّأُ جَمِيعاً»[4].
ولید بن صبیح در این روایت صحیحه گفته است که شبی همراه با جماعتی نزد امام صادق (ع) شام خوردیم، پس حضرت (ع) آبی را طلب کرد، پس فرمود که آب را بیار تا امشب مخالف مشرکین عمل کنیم و همه دستهایمان را بشوییم.
طایفه دوم: روایاتی که در ترغیب بر وضو به صورت دسته جمعی در طشت واحد، ظهور، بلکه صراحت دارند؛
عَنِ الْفَضْلِ بْنِ يُونُسَ؛ قَالَ: لَمَّا تَغَدَّى عِنْدِي أَبُو الْحَسَنِ (ع) وَ جِيءَ بِالطَّشْتِ بُدِئَ بِهِ وَ كَانَ فِي صَدْرِ الْمَجْلِسِ؛ فَقَالَ: «ابْدَأْ بِمَنْ عَلَى يَمِينِكَ»، فَلَمَّا تَوَضَّأَ وَاحِدٌ؛ أَرَادَ الْغُلَامُ أَنْ يَرْفَعَ الطَّشْتَ، فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ (ع): «دَعْهَا وَ اغْسِلُوا أَيْدِيَكُمْ فِيهَا»[5].
این روایت بر این دلالت دارد که بعد از اینکه غذا خوردید، همه دستهایتان را در یک طشت بشویید.
طایفه سوم: روایاتی که بر این دلالت دارند که صاحب منزل، باید [قبل از غذا] اول شخصی باشد که دستش را میشوید و [بعد از غذا] آخرین شخصی باشد که دستش را میشوید؛
روایت اول: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «الْوُضُوءُ قَبْلَ الطَّعَامِ يَبْدَأُ صَاحِبُ الْبَيْتِ لِئَلَّا يَحْتَشِمَ أَحَدٌ، فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الطَّعَامِ بَدَأَ بِمَنْ عَلَى يَمِينِ الْبَابِ حُرّاً كَانَ أَوْ عَبْداً»[6].
امام صادق (ع) در این روایت فرموده است که قبل از اینکه شروع به خوردن غذا کنند، نخست صاحب خانه دستهایش را بشوید [و شروع به غذا خوردن کند] تا بقیه [برای غذا خوردن] خجالت نکشند و زمانی که غذا خوردن پایان یافت، برای شستن دستها از کسی که سمت راست درب خانه نشسته است؛ آزاد باشد یا بنده باشد، شروع شود.
روایت دوم: عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ (ع) قَالَ: «صَاحِبُ الرَّحْلِ يَتَوَضَّأُ أَوَّلَ الْقَوْمِ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ آخِرَ الْقَوْمِ بَعْدَ الطَّعَامِ»[7].
امام صادق (ع) در این روایت از پدرش [امام باقر (ع)] نقل کرده است که حضرت (ع) فرمود که صاحب خانه قبل از شروع به غذا خوردن، اولین کسی باشد که دستهایش را میشوید و بعد از اتمام غذا، آخرین کسی باشد که دستهایش را میشوید.
طایفه چهارم: روایاتی که در این تصریح دارند که وضو به معنای وضوی اصطلاحی نیست، بلکه منظور از وضو به معنای شستن دستهاست؛
روایت اول: قَالَ هِشَامٌ: قَالَ لِيَ الصَّادِقُ (ع): «وَ الْوُضُوءُ هَاهُنَا غَسْلُ الْيَدَيْنِ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ»[8].
هشام در این روایت گفته است که امام صادق (ع) به من فرمود که وضو در اینجا به معنای شستن دستها؛ قبل از غذا و بعد از غذا است.
روایت دوم: عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ (ع) عَنْ آبَائِهِ (ع) عَنْ عَلِيٍّ (ع) قَالَ: «مَنْ أَرَادَ أَنْ يَكْثُرَ خَيْرُ بَيْتِهِ فَلْيَغْسِلْ يَدَهُ قَبْلَ الْأَكْلِ»[9].
در این روایت از امام علی (ع) نقل شده است که حضرت (ع) فرموده است که هر کسی که میخواهد که خیر و برکت خانهاش زیاد شود، قل از غذا خوردن، دستش را بشوید.
روایت سوم: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع): «غَسْلُ الْيَدَيْنِ قَبْلَ الطَّعَامِ وَ بَعْدَهُ زِيَادَةٌ فِي الْعُمُرِ وَ إِمَاطَةٌ لِلْغَمَرِ عَنِ الثِّيَابِ وَ يَجْلُو الْبَصَرَ»[10].
امام علی (ع) در این روایت فرموده است که شستن دستها؛ قبل از غذا و بعد از غذا سه اثر دارد؛ اول اینکه باعث طولانی شدن عمر میشود، دوم اینکه باعث میشود چربی لباس از بین برود [، یعنی از باب سالبه به انتفاع موضوع، وقتی که شخص دستش را بشوید، چربی غذا که به دستش اصابت کرده بود، از بین میرود و به لباسش اصابت نمیکند] و سوم اینکه باعث روشنی چشم میشود.
نتیجه اینکه، با توجه به توجه به طوایف چهارگانه روایاتی که ذکر شد، معلوم میشود که منظور از وضو گرفتن قبل از غذا، وضوی اصطلاحی نیست، بلکه منظور، شستن دستها است. بنابراین، خوردن غذا، بدون وضو کراهت ندارد تا وضو گرفتن رافع آن کراهت باشد [آنگونه که مرحوم سید (ره) فرموده بود]، بلکه وضو به معنای شستن دستها است و مستحب است که شخص، قبل از غذا و بعد از غذا دستهایش را بشوید.
«والحمدلله رب العالمین»
[1]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج24، کتاب الأطعمة و الأشربة، ابواب آداب المائدة، باب49، ص334، ح1.
[2]. همان، ص338، ح15.
[3]. همان، ص335، ح2.
[4]. همان، باب51، ص342، ح4.
[5]. همان، ص342، ح2.
[6]. همان، باب50، ص339، ح1.
[7]. همان، ص341، ح7.
[8]. همان، باب49، ص339، ح16.
[9]. همان، ص338، ح13.
[10]. همان، ص336، ح6.