فقه

    «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

مسأله 477: «لا يحرم المسّ من وراء الشيشة و إن كان الخطّ مرئيّاً و كذا إذا وضع عليه كاغذ رقيق يرى الخطّ تحته و كذا المنطبع في المرآة. نعم، لو نفذ المداد في الكاغذ حتّى ظهر الخطّ من الطرف الآخر لا يجوز مسّه، خصوصاً إذا كتب بالعكس فظهر من الطرف الآخر طرداً»[1].

به نظر مرحوم سید (ره)، مس کتابت قرآن بدون وضو، از پشت شیشه حرام نیست؛ هرچند خط دیده شود و همچنین، اگر کاغذ نازکی که خط از پشت آن دیده می‎شود بر روی آیه یا کلمه قرآنی گذاشته شود، مس کتابت قرآن از روی آن کاغذ حرام نیست و همچنین، مس کتابت قرآن که در آینه منعکس شده است بدون وضو حرام نیست. بله اگر [جوهر] مداد در کاغذ نفوذ کند و خط قرآنی از پشت کاغذ ظاهر شود، مس آن بدون وضو حرام است، خصوصاً اگر آیه یا کلمه قرآنی بر عکس نوشته شود که از پشت کاغذ به طور صحیح ظاهر می‎شود که در این صورت مس آن بدون وضو حرام است [چون در این صورت به طور مستقیم با خط قرآن تماس حاصل شده است و واسطه‎ای در کار نبوده است].

مسأله 478: «في مس المسافة الخالية التي يحيط بها الحرف كالحاء أو العين مثلًا إشكال، أحوطه الترك»[2].

به نظر مرحوم سید (ره)، مس کردن مسافت خالی احاطه شده به وسیله حرف، مثل حاء و عین بدون وضو اشکال دارد و احتیاط مستحب این است که مس کردن آن فضای خالی بدون وضو، ترک شود.

اما حقیقت این است که عنوان بحث، مس کتابت قرآن است لذا فضای خالی که به وسیله حرف احاطه شده است مصداق کتابت قرآن نیست تا گفته شود که مس آن بدون وضو اشکال دارد. شاید منظور مرحوم سید (ره) این باشد که چون آن فضای خالی که توسط حرف احاطه شده است، محدوده همان حرف است لذا همان‎گونه که مس خود حرف قرآنی بدون وضو اشکال دارد، مس محدوده آن حرف نیز بدون وضو اشکال دارد، لکن این کلام پذیرفته نیست چون در این صورت مس فضای خالی بین سطور قرآن نیز باید بدون وضو اشکال داشته باشد؛ در حالی که هیچ کس قائل نشده است که مس فضای بین سطور قرآن باید با وضو باشد چون مس آن، مس کتابت قرآن نیست، بلکه مس کاغذ است لذا وضو لازم ندارد.

مسأله 479: «في جواز كتابة المحدث آية من القرآن بإصبعه على الأرض أو غيرها إشكال و لا يبعد عدم الحرمة، فإن الخطّ يوجد بعد المس و أمّا الكَتب على بدن المحدث و إن كان الكاتب على وضوء فالظاهر حرمته، خصوصاً إذا كان بما يبقى أثره»[3].

به نظر مرحوم سید (ره)، جایز نیست که شخص محدِث آیه‎ای از قرآن را با انگشتش بر روی زمین یا غیر آن بنویسد و بعید نیست این کار حرمت نداشته باشد، چون خط بعد از مس محقق می‎شود [زیرا زمانی که شخص آیه قرآن را می‎نویسد هنوز خطی محقق نشده است تا گفته شود که بدون وضو آن را مس کرده است لذا زمانی که شخص مشغول نوشتن آیه است هنوز خطی محقق نشده است تا گفته شود که آن را مس کرده است، بلکه مس زمانی صدق می‎کند که آیه قرآن نوشته شود و سپس شخص آن را مس کند]، اما نوشتن آیه قرآن بر بدن محدث حرام است؛ هرچند که نویسنده وضو داشته باشد، خصوصاً اگر اثرش باقی بماند.

مسأله مذکور دو فرض دارد:

فرض اول، اینکه حرام نیست که شخص محدث آیه‎ای از قرآن را با انگشتش بر روی زمین و غیر آن بنویسد چون هنوز خطی محقق نشده است تا گفته شود که مس آن بدون وضو اشکال دارد.

به نظر می‎رسد که کلام مرحوم سید (ره) صحیح نباشد و همان‎طور که بسیاری از علما گفته‎اند، جایز نیست که محدث با انگشتش آیه‎ای از قرآن را بر روی زمین و غیر آن بنویسد چون تقدم و تأخر بین مس و خط، تقدم و تأخر رتبی است، یعنی مس از نظر رتبه متأخر از مس است، ولی تقدم و تأخر زمانی ندارند، بلکه مس و خط هم‎زمان محقق می‎شود، یعنی همان زمان که خط شکل می‎گیرد، مس نیز محقق می‎شود لذا کتابت ملازم مس است؛ هرچند که این ملازمت فی‎الجمله باشد در نتیجه، جایز نیست که شخص محدث آیه قرآن را با انگشتش بر زمین و غیر آن بنویسد و اطلاق ادله حرمت مس کتابت قرآن بدون وضو، مانحن‏فیه را که تحقق مس و خط مقارن است، شامل می‎شود.

فرض دوم، اینکه نوشتن آیه قرآن بر بدن محدث حرام است [چون مس کتابت قرآن به مس به وسیله دست منحصر نیست، بلکه تماس با بدن نیز از مصادیق مس است]؛ هرچند که نویسنده وضو داشته باشد، خصوصاً اگر اثر آن باقی باشد.

اشکال آیت الله خویی (ره) به مرحوم سید (ره)

آیت الله خویی (ره) فرموده است که علت اینکه مرحوم سید (ره) به حرمت کتابت قرآن بر بدن محدث حکم کرده است از باب عدم فرق بین حرمت بالتسبیب و حرمت بالمباشرة است، یعنی فرقی نمی‎کند که شخص دیگری سبب و موجب مباشرت محدث با آیه قرآن بشود یا اینکه خود شخص مباشرةً آیه قرآن را مس کند و در مانحن‎فیه درست است که مس بالمباشرة نبوده است، بلکه مس بالتسبیب بوده است لکن چون بین تسبیب و مباشرت فرق نیست، مس بالتسبیب نیز حرام است لذا کتابت قرآن بر روی بدن محدث حرام می‎باشد، لکن آیت الله خویی (ره) فرموده است که این سخن، صحیح نیست، بلکه بین تسبیب و مباشرت فرق است، مثل اینکه کاتب بر روی آهن آیه قرآن را حک کرده باشد یا اینکه روی کاغذ آیه قرآن را نوشته باشد، در مانحن‎فیه نیز کاتب جز خطوط چیزی بر بدن محدث ایجاد نکرده است بنابراین، کاتب فقط خطوطی را بر بدن محدث ایجاد کرده است و این درست نیست که گفته شود که کاتب با تسبیب مس را در رابطه با محدث ایجاد کرده است چون در صدق مس دو چیز باید با هم ملاقات کنند تا مس ایجاد شود یعنی دست با نوشته تماس بگیرد تا عنوان مس محقق شود و صرف نوشتن خطوطی بر بدن محدث تلاقی بین دو جسم نیست تا گفته شود که مس محقق شده است، بلکه فقط یک جسم است که بدن محدث است، بله اگر محدث با دستش خطوطی را که کاتب بر بدن او نوشته است مس کند، مس حرام صدق می‎کند، ولی تا زمانی که با دست یا نقطه دیگر از بدن آن نوشته را مس نکند، عنوان مس حرام صدق نخواهد کرد.

پاسخ به اشکال آیت الله خویی (ره)

مس اختصاص به دست ندارد تا گفته شود که در جایی که کاتب، آیات قرآنی را بر بدن محدث نوشته است، مس صدق نمی‎کند، بلکه مس با تماس هر نقطه از بدن محقق می‎شود لذا در مانحن‎فیه نیز که کاتب آیه‎ای از قرآن را بر بدن محدث نوشته است، چون بر بدن محدث نوشته شده است، مس محقق شده است و چون شخص، محدث است، این تماس حرام است. بنابراین، مس بالتسبیب نیز همان حکم مس بالمباشرة را دارد لذا در مانحن‎فیه نوشتن آیه قرآن بر بدن محدث، بالتسبیب حرام است.

«والحمدلله رب العالمین»