فصلٌ في أفعال الوضوء‌ 96/10/18

درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: فصلٌ في أفعال الوضوء‌                                                           تاریخ: 18 دی 1396

موضوع جزئی: الثانی: غسل الیدین- کیفیت شستن                                                         مصادف با:20 ربیع‏الثانی 1439

سال تحصیلی: 97- 96                                                                                                 جلسه: 42

                                                                                                

     «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

خلاصه جلسه گذشته

عرض شد که انسانی که دست انسانی قطع شده است و ‎خواهد وضو بگیرد، برای دست قطع شده‎ چند فرض متصور است؛ اول، اینکه دست از بالاتر از آرنج قطع شده است، دوم، اینکه دست از آرنج قطع شده است و سوم، اینکه دست از پایین‎تر از آرنج قطع شده است. در جلسه گذشته فرض اول [صورتی که دست شخص از بالاتر از آرنج قطع شده است] بررسی شد و گفته شد که معروف و مشهور بین اصحاب این است که همانگونه که مرحوم سید (ره) فرمود، در صورتی که دست از بالاتر از آرنج قطع شده باشد، لازم نیست که بازو شسته شود.

دلیل عدم وجوب شستن بازو در فرض اول

از باب سالبه به انتفاء موضوع به عدم وجوب شستن بازو حکم می‎شود چون حکم، تابع موضوع است و وقتی موضوع از بین رفت حکم نیز به تبع موضوع، منتفی خواهد شد و در مانحن‎فیه موضوع شستن، آرنج است و وقتی آرنج قطع شده باشد، موضوعی برای حکم [وجوب غَسل] باقی نخواهد ماند لذا شستن بازو واجب نیست و «وجوب الغَسل ینعدم بانعدام موضوعه».

بعضی گفته‎اند که از بعضی از روایات استفاده می‎شود که شستن بازو در فرضی که دست از بالاتر از آرنج قطع شده است، واجب است که روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنْ رِفَاعَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ الْأَقْطَعِ؛ فَقَالَ: «يَغْسِلُ مَا قُطِعَ مِنْهُ»[1].

«الأقطع» به معنای دست‎بریده است.

از تعبیر «ما قطع منه» که در روایت صحیحه مذکور، آمده است، برداشت شده است که منظور از ما قطع منه، «مقطوع منه» است که بازو را نیز شامل می‎شود لذا شستن بازو لازم است.

روایت دوم: عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْأَقْطَعِ الْيَدِ وَ الرِّجْلِ كَيْفَ يَتَوَضَّأُ؟ قَالَ: «يَغْسِلُ ذَلِكَ الْمَكَانَ الَّذِي قُطِعَ مِنْهُ»[2].

روایت سوم: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْأَقْطَعِ الْيَدِ وَ الرِّجْلِ؛ قَالَ: «يَغْسِلُهُمَا»[3].

کسانی که به روایت حسنه مذکور، استناد کرده‎اند، فرض گرفته‎اند که دست از بالاتر از آرنج قطع شده است و گفته‎اند که منظور از «یغسلهما» بازو است چون خود دست که قطع شده است و چیزی از آن باقی نمانده است تا بشوید، بنابراین، بازو باید شسته شود.  

مستدلین به روایات مذکور، مفروض را این دانسته‎اند که دست از بالاتر از آرنج قطع شده است، در حالی که از این روایات استفاده نمی‎شود که دست از بالاتر از آرنج قطع شده است.

روایت چهارم: عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ قُطِعَتْ يَدُهُ مِنَ الْمِرْفَقِ كَيْفَ يَتَوَضَّأُ؟ قَالَ: «يَغْسِلُ مَا بَقِيَ مِنْ عَضُدِهِ»[4].

«مِن» در «مِن عضده» را من بیانیه دانسته‎اند و گفته‎اند که «یغسل ما بقی من عضده» به معنای این است که بازویش را بشوید.

این روایت نیز بر قطع شدن از بالاتر از آرنج دلالت ندارد.

مقتضای اطلاق سه روایت اول که ذکر شد، این است که در صورتی که دست شخص از آرنج قطع شده باشد، واجب است که بازویش را بشوید.

لکن با توجه به اینکه وقتی دست انسان از آرنج قطع شود، موضوع حکم از بین می‎رود لذا از باب سالبه به انتفاء موضوع، حکم [وجوب غَسل] نیز منتفی می‎شود لذا شستن بازو لازم نخواهد بود. بزرگان گفته‎اند که با توجه به منتفی شدن حکم از باب سالبه به انتفاء موضوع، منظور از دست قطع شده که در سه روایت مذکور از آن سؤال شده است، دستی است که از پایین‎تر از آرنج قطع شده باشد و دستی که از آرنج قطع شده باشد، مراد نیست که در این صورت که منظور، دستی باشد که از پایین‎تر از آرنج قطع شده است شخص باید آنچه از آرنج باقی مانده است را بشوید. بنابراین، وجهی برای وجوب شستن بازو یا اولویت شستن بازو باقی نخواهد ماند، بلکه منظور این است که آنچه از آرنج باقی مانده است را بشوید.

بنابراین، منظور سه روایت اول، این است که در صورتی که دست شخص از پایین‎تر از آرنج قطع شده باشد و پایش نیز از پایین‎تر از کعبین قطع شده باشد واجب است که شخص، باقیمانده از آرنج را بشوید و بر باقیمانده از پا مسح کند.

مگر اینکه کسی بگوید که «أقطع» که در روایات مذکور، آمده است، معنای عامی دارد که هم آرنج را شامل می‎شود، هم پایین‎تر از آرنج را شامل می‎شود و هم بالاتر از آرنج را شامل می‎شود، لکن عرض می‎شود که این سخن درست نیست و چنین معنای عامی از «أقطع» استفاده نمی‎شود.

عده‎ای نیز از باب قاعده میسور «المیسور لایسقط بالمعسور» به وجوب شستن بازو [در صورتی که دست از بالاتر از آرنج قطع شده باشد] حکم کرده‎اند، لکن تمسک به قاعده میسور صحیح نیست چون ادله‎ای که برای قاعده میسور به آنها استناد شده است، ناتمام است و عُلما نوعاً این قاعده را قبول ندارند.

اما استناد به روایت چهارم نیز تمام نیست چون «مِن» در «مِن عضده»، من بیانیه نیست، بلکه من تبعیضیه است؛ به این معنی که در صورتی که دست انسان از آرنج قطع شده باشد بعضی از استخوان عضد که به آرنج متصل است و باقی مانده است را باید بشوید. بنابراین، این روایت نیز به فرض اول [که دست از بالاتر از آرنج قطع شده است] مربوط نمی‎شود.

نتیجه، اینکه روایات چهارگانه مذکور، به فرض اول [که دست از بالاتر از آرنج قطع شده است] مربوط نمی‎شود، بلکه سه روایت اول به فرضی که دست از پایین‎تر از آرنج  قطع شده است، مربوط می‎شوند و روایت چهارم نیز به دستی که از آرنج قطع شده است، مربوط است.

بررسی فرض دوم

فرض دوم، این بود که دست از آرنج قطع شده است که در این صورت که تمام آرنج قطع شده است، همان حکمی که در فرض اول [که دست از بالاتر از آرنج قطع شده بود] گفته شد، جاری است، یعنی شستن بازو لازم نیست و دلیل آن نیز این است که از باب سالبه به انتفاء موضوع، گفته می‎شود که وقتی که موضوع حکم از بین رفته باشد، حکم نیز به تبع آن منتفی می‎شود لذا وجوب غَسل مرتفع می‎شود و شستن بازو واجب نیست.

بررسی فرض سوم

فرض سوم، این بود که دست از پایین‎تر از آرنج قطع شده باشد که در این صورت واجب است که انسان آنچه از آرنج باقی مانده است را بشوید.

صاحب جواهر (ره) نوشته است: «من تتبع كثير من أدلة هذا الباب أنه لا يسقط الوضوء بتعذر شي‌ء من الأجزاء»[5]؛ کسی که ادله باب را تتبع کند، می‎داند که اگر بعضی از اجزاء وضو برای انسان متعذر شد، بقیه اجزاء از انسان ساقط نمی‎شود.

به علاوه اخباری وجود دارند که بر این دلالت دارند که اگر دست انسان از پایین‎تر از آرنج قطع شده باشد، وقتی که وضو می‎گیرد، واجب است که آنچه از آرنج باقی مانده است را بشوید که روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ قُطِعَتْ يَدُهُ مِنَ الْمِرْفَقِ كَيْفَ يَتَوَضَّأُ؟ قَالَ: «يَغْسِلُ مَا بَقِيَ مِنْ عَضُدِهِ»[6].

عبارت «یغسل ما بقی» در روایت صحیحه مذکور، مانحن‎فیه را که دست شخص از پایین‎تر از آرنج قطع شده است، شامل می‎شود زیرا وقتی طبق این روایت، استخوان بازو که به آرنج متصل است، باید شسته شود به طریق اولی واجب است که خود آرنج شسته شود.

روایت دوم: عَنْ رِفَاعَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ الْأَقْطَعِ؛ فَقَالَ: «يَغْسِلُ مَا قُطِعَ مِنْهُ»[7].

منظور از «یغسل ما قطع منه» در روایت صحیحه مذکور، «مقطوع»، نیست، بلکه «مقطوع‎منه»، مراد است؛ به این معنی که آن قسمتی که چیزی از آن جدا شده است [، یعنی آرنج که چیزی از آن جدا شده است] را باید بشوید.

بنابراین، با توجه به آنچه گفته شد، اگر دست از پایین‎تر از آرنج قطع شده باشد، واجب است که آنچه از آرنج باقی مانده است، شسته شود.

بعضی برای وجوب شستن آرنج در صورتی که دست از پایین‎تر از آرنج قطع شده باشد به استصحاب تمسک کرده‎اند؛ به این نحو که گفته‎اند که موضوع وجوب غَسل [متیقین] قبل از قطع دست، وضوی تام و تمام [که عبارت از شستن صورت و دست‎ها و مسح سر و پاهاست]، است، بنابراین، اکنون که دست شخص، از پایین‎تر از آرنج قطع شده است و شخص شک دارد که آرنج را باید بشوید یا شستن آرنج لازم نیست، همان وجوب غَسل قبل از قطع دست، استصحاب می‎شود لذا در این فرض که دست از پایین‎تر از آرنج قطع شده است، واجب است که آنچه از آرنج باقی مانده است، شسته شود.

اشکال بر استصحاب مذکور

ارکان استصحاب تمام نیست، زیرا موضوع تغییر کرده است، در صورتی که در استصحاب باید موضوعِ قضیه متیقیه و قضیه مشکوکه یکی باشد، در حالی که در مانحنفیه موضوع تغییر کرده است لذا جایی برای تمسک به استصحاب باقی نمی‎ماند.

«الحمدلله رب العالمین»



[1]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب الوضوء، باب49، ص479، ح1.

[2]. همان، ص480، ح4.

[3]. همان، ح3.

[4]. همان، ص479، ح2.  

[5]. محمد حسن، نجفی [صاحب الجواهر]، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام‌، ج2، ص241.

[6]. همان، ص479، ح2.  

[7]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب الوضوء، باب49، ص479، ح1.

Please publish modules in offcanvas position.