درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته) موضوع کلی: فصلٌ في أفعال الوضوء تاریخ: 8 اسفند 1396 موضوع جزئی: الرابع: مسح الرجلین- کفایت مسمّای مسح عرضاً مصادف با: 10 جمادیالثانی 1439 سال تحصیلی: 97- 96 جلسه: 63 |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
بحث در بررسی روایاتی بود که بر لزوم استیعاب در مسح پا از نظر عرض، دلالت داشتند. روایت اول و دوم در جلسه گذشته بررسی شدند.
بررسی روایت سوم
روایت سوم، روایت بزنطی بود [عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا (ع)؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسْحِ عَلَى الْقَدَمَيْنِ كَيْفَ هُوَ؟ فَوَضَعَ كَفَّهُ عَلَى الْأَصَابِعِ فَمَسَحَهَا إِلَى الْكَعْبَيْنِ إِلَى ظَاهِرِ الْقَدَمِ، فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَالَ بِإِصْبَعَيْنِ مِنْ أَصَابِعِهِ هَكَذَا، فَقَالَ: «لَا إِلَّا بِكَفِّهِ كُلِّهَا»[1]].
تقریب استدلال به روایت مذکور به این نحو بود که گفتهاند که روایت مذکور در مقام تحدید است و عبارت «الا بکفّه» بر استیعاب دلالت دارد لذا مسمّای مسح کفایت نمیکند.
اما استدلال مذکور، تمام نیست زیرا اولاً: روایت مذکور بر استحباب حمل میشود و سؤال بزنطی به مسح مستحب مربوط بوده است و به مسح واجب مربوط نبوده است چون بعید است که شخصیتی مثل بزنطی که از بزرگان اصحاب امام رضا (ع) بوده است، بخواهد از مسح واجب سؤال کند [، یعنی بعید است که ایشان از مقدار واجب مسح اطلاع نداشته است و از آن سؤال کرده باشد].
البته ممکن است که گفته شود که سؤال بزنطی در رابطه با مسح واجب بعید نبوده است چون محتمل است که صحبتهایی در رابطه با کیفیت مسح واجب مطرح شده و بزنطی برای صحت و سقم آن گفتهها از مسح واجب سؤال کرده است.
ثانیاً: بر فرض که سند و دلالت روایت مذکور، تمام باشد، اشکال این است که با توجه به اینکه مشهور از این روایت اعراض کردهاند به این روایت ترتیب اثر داده نمیشود و از حجیت ساقط میشود چون اعراض مشهور موجب وهن روایت است. به خصوص اینکه بعضی از بزرگان بر کفایت مسمّای مسح پا از نظر عرض، ادعای اجماع کردهاند. کما اینکه صاحب مفتاح الکرامة گفته است که روایت مذکور، روایت خوبی است و مشکلی ندارد «لولا الاجماع المعتبر لامکن القول بالمسح بکل الکفّ لصحیحة البزنطی»؛ آنچه باعث شده که نتوان به صحیحه بزنطی با دید مثبت نگاه کرد، اجماعی است که وجود دارد.
ثالثاً: در نسخههای جدید کتاب وسائل الشیعة لفظ «بکفیه» در روایت بزنطی آمده است و در نسخه تهذیب نیز همین لفظ «بکفیه» آمده است، لکن در نسخه وافی لفظ «بکفه» آمده است.
حال اگر لفظ «بکفیه» در روایت مذکور، آمده باشد، بزرگان گفتهاند که این روایت بر تقیه حمل میشود چون با مذاق اهل بیت (ع) مناسبت ندارد زیرا متفاهم از عرف این است که منظور از مسح با دو کف این است که ظاهر پا با یکی از دو کف و باطن [زیر] پا با کف دست دیگر مسح شود، بنابراین، منظور از مسح با دو کف دست این است که ظاهر و باطن پا با دو کف مسح شود، کما اینکه اهل سنت این کار را میکنند لذا روایت مذکور، موافق مذهب عامه و مخالف مذهب شیعه است، در نتیجه باید بر تقیه حمل شود.
اما اگر لفظ «بکفه» در روایت مذکور، آمده باشد [کما اینکه شواهدی بر این مطلب وجود دارد]، روایت مذکور را نمیتوان بر تقیه حمل کرد ولی چون مشخص نیست که در نسخه اصلی، لفظ «بکفیه» آمده است یا لفظ «بکفه» آمده است، روایت مجمل میشود و از اعتبار ساقط میشود که در این صورت بر طبق روایاتی که بر کفایت مسمّای مسح پا از نظر عرض، دلالت داشتند عمل خواهد شد، هرچند که کلمه «کلها» در روایت مذکور، میتواند قرینه بر این باشد که لفظ «بکفه» در نسخه اصلی آمده است چون اگر لفظ «بکفیه» آمده بود باید کلمه «کلهما» در روایت ذکر میشد، پس لفظ «کلها» قرینه بر این است که لفظ «بکفه» در روایت آمده است که در این صورت استناد به روایت مذکور بر لزوم استیعاب در مسح پا، تمام خواهد بود.
رابعاً: روایت مذکور، مطلق است و روایات دال بر کفایت مسمّای مسح پا از نظر عرض، مقیدند لذا روایت مذکور که مطلق است بر آن روایات مقیده حمل میشوند لذا روایت بزنطی بر استحباب حمل میشود.
آیت الله خویی (ره) فرموده است که بر فرض که بپذیریم که روایت بزنطی مشکلی نداشته باشد، لکن با توجه به روایاتی، مثل روایت صحیحه زراره و امثال آن که بر کفایت مسمّای مسح تصریح کردهاند، عرض میشود که روایت بزنطی بر استحباب حمل میشود.
البته بعضی گفتهاند که روایت بزنطی اطلاق ندارد تا گفته شود که به روایات دال بر کفایت مسمّای مسح، قید میخورد، بلکه این روایت به مسح با کف دست [استیعاب] تصریح دارد، بنابراین، اطلاقی در کار نیست تا گفته شود که به روایات مقیده [روایات دال بر کفایت مسمّای مسح] قید میخورد.
خامساً: آیت الله فاضل لنکرانی (ره) فرموده است که دلالت روایت صحیحه بزنطی بر استیعاب در مسح، تمام نیست چون این روایت اصلاً در مقام بیان این مطلب نیست که مسح پا به حسب عرض باید به صورت کامل باشد یا اینکه مسمّای مسح کافی است زیرا لفظ «بکفه» که در روایت آمده است فقط در صدد بیان آلت مسح است، یعنی فقط به این نکته اشاره دارد که مسح پا باید با کف دست انجام شود و به مقدار مسح از نظر عرض، اشاره ندارد و کسی هم نگفته است که آلت مسح حتماً باید مجموع کف دست باشد و تنها کسی که بحث استیعاب را مطرح کرده است، شیخ صدوق (ره) است.
در پاسخ از کلام آیت الله فاضل لنکرانی (ره) گفته شده است که تعبیر «بکفه کلها» بر تحدید دلالت دارد و حاکی از این است که مسح باید با مجموع کف دست انجام شود، بنابراین، روایت بزنطی از حیث مقدار مسح از نظر عرض در مقام بیان است و مقدار آن را مشخص کرده است و گفته است که باید مسح با تمام کف دست انجام شود. بنابراین، مسمّای مسح کفایت نمیکند، به خصوص اینکه سائل مقدار دو انگشت را مطرح کرده است و گفته است که اگر کسی مسح با دو انگشت را قائل شود که امام (ع) در پاسخ فرموده است که کافی نیست، بلکه باید با تمام کف دست، مسح کند که امام (ع) با عبارت «لا الا بکفّه «بکفّیه» کلها »هم آلت مسح را و هم مقدار مسح از نظر عرض را اشاره کرده است.
تنها سخنی که میشود مطرح کرد این است که سیره و روش متشرعه این است که اگر مسح پاها به صورت استیعاب بود [مسح با تمام کف دست بود]، مشهور میشد و فقها بر خلاف آن فتوا نمیدادند لذا از اینکه همه فقها به کفایت مسمّای مسح پا از نظر عرض، فتوا دادهاند، فهمیده میشود که مسح به صورت استیعاب واجب نبوده است.
سادساً: روایاتی در باب نسیان مسح وارد شدهاند که مقتضای آن روایات این است که مسمّای مسح کفایت میکند که این روایات اطلاق صحیحه بزنطی را قید میزنند. روایت ذیل از جمله آن روایات است:
عَنْ مَالِكِ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «مَنْ نَسِيَ مَسْحَ رَأْسِهِ ثُمَّ ذَكَرَ أَنَّهُ لَمْ يَمْسَحْ رَأْسَهُ فَإِنْ كَانَ فِي لِحْيَتِهِ بَلَلٌ فَلْيَأْخُذْ مِنْهُ وَ لْيَمْسَحْ رَأْسَهُ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ فِي لِحْيَتِهِ بَلَلٌ فَلْيَنْصَرِفْ وَ لْيُعِدِ الْوُضُوءَ»[2].
از اینکه در روایت مذکور، آمده است که اگر شخص، مسح را فراموش کرده باشد از رطوبت ریش و گوشههای چشمش برای مسح استفاده میکند، فهمیده میشود که مسمّای مسح کافی است چون رطوبت باقیمانده در محاسن و گوشههای چشم به آن مقدار نیست که انسان بتواند مسح با تمام دست و به صورت استیعاب را انجام بدهد.
«الحمدلله رب العالمین»