تفسیر

  «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه 34:

«وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ أَبى‏ وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرين‏»[1]؛ هنگامی که ما به فرشتگان گفتیم که به آدم سجده کنند، همگی سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید و بهخاطر نافرمانی و تکبرش جزء کافرین قرار گرفت.

کلمه «کان» به معنای «صار» است یعنی شیطان از ابتدا جزء کافران بوده و بعد به خاطر نافرمانی و تکبرش جزء کافران گردید.

در اینجا دو دیدگاه وجود دارد؛

دیدگاه اول: این است که این آیه(«بقره»: 34) در تعقیب و ادامه بحث‏های گذشته [خلقت و خلیفة الله بودن آدم (ع) و تعلیم اسماء به آدم (ع) و...] است. در واقع سجده به آدم (ع) بعد از گذراندن مراحلی بوده است و بعد از این مراحلی که آدم (ع) پشت سر گذاشت خداوند به فرشتگان فرمود که به آدم سجده کنند و ملائکه سجده کردند ولی شیطان تکبر ورزید و سجده نکرد.

سؤال: در آیات قبل، خداوند متعال در اِخبار از آفرینش آدم (ع) و مقام خلیفة اللهیِ آدم، به صورت فعل مفرد فرمود: «وَ إِذْ قالَ‏ رَبُّكَ‏ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَليفَة»[2] لکن در این آیه از فعل جمع استفاده کرده و فرموده: «اذ قلنا للملائکه...»، سؤال این است که چرا خداوند متعال در آیات قبل از فعل مفرد استفاده کرد ولی در این آیه (34) از فعل جمع استفاده کرده است؟

پاسخ: پاسخ این است که روش قرآن این است که زمانی که خداوند می‏خواهد مسئله‏ای را به صورت جدی مطرح کند و شخصی در آن مسئله واسطه نیست (مثلاً ملائکه واسطه نیستند) فعل، به صورت جمع می‏آید تا عظمت خداوند نیز فهمیده شود. لذا در اینجا نیز چون مسأله سجده ملائکه مطرح است و شخصی واسطه نیست و خود ملائکه مورد خطاب هستند فعل جمع بکار برده شده است.

سؤال: آیا امر به سجده مربوطه به بعد از خلقت است؟ یا بعد از طی مراحل (مثل تعلیم اسماء) بوده است؟

پاسخ: سیر طبیعی این آیات نشان می‏دهد که سجده بر آدم (ع) بعد از تعلیم اسماء بوده است. اما قرائنی وجود دارد که خلاف این را می‏گوید که در ذیل به برخی از آن قرائن اشاره می‏کنیم؛

1- آیه شریفه: «فَإذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ‏ فيهِ‏ مِنْ‏ رُوحي‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدين‏»[3]؛ زمانی که آدم (ع) را آفریدم و روح در او دمیدم در مقابل آدم به سجده بیفتید.

2- آیه شریفه: «فَإذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ‏ فيهِ‏ مِنْ‏ رُوحي‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدين‏».[4]

این دو آیه قرینه‏اند بر اینکه امر به سجده بر آدم (ع) قبل از تعلیم اسماء موجودات بوده است.

3- قرینه دیگر [که عده‏ای از مفسرین بیان کرده‏اند] این است که اگر امر به سجده بعد از تعلیم اسماء باشد، امتثال آن از طرف فرشتگان افتخاری برای آنان محسوب نمی‏شود یعنی نمی‏توانند بگویند که هر چه خداوند فرموده است ما سمعاً و طاعتاً گوش داده‏ایم چون بعد از تعلیم اسماء به حضرت آدم (ع) مقام حضرت آدم (ع) در پیشگاه خداوند متعال برای همه روشن شد و مشخص شد که ایشان از چه مقام والایی برخوردار است اما اگر سجده ملائکه بلافاصله بعد از خلقت آدم باشد، نشان دهنده این است که ملائکه بدون چون و چرا تابع فرمان حق تعالی هستند و منتظر نمی‏مانند تا حقیقت برایشان روشن شود تا در برابر آن حقیقت عکس العمل مثبت نشان دهند.

«والحمد لله رب العالمین»