درس تفسیر حضرت آیة الله حسینی بوشهری (دامت برکاته) موضوع کلی: سوره بقره تاریخ: 15 بهمن 1393 موضوع جزئی:تفسیر آیه 34 مصادف با: 14 ربیع الثانی 1436 سال: پنجم جلسه: 68 |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
تفسیر آیه 34:
«وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ أَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرين»[1]؛ هنگامی که ما به فرشتگان گفتیم که به آدم سجده کنند، همگی سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید و بهخاطر نافرمانی و تکبرش جزء کافرین قرار گرفت.
کلمه «کان» به معنای «صار» است یعنی شیطان از ابتدا جزء کافران بوده و بعد به خاطر نافرمانی و تکبرش جزء کافران گردید.
در اینجا دو دیدگاه وجود دارد؛
دیدگاه اول: این است که این آیه(«بقره»: 34) در تعقیب و ادامه بحثهای گذشته [خلقت و خلیفة الله بودن آدم (ع) و تعلیم اسماء به آدم (ع) و...] است. در واقع سجده به آدم (ع) بعد از گذراندن مراحلی بوده است و بعد از این مراحلی که آدم (ع) پشت سر گذاشت خداوند به فرشتگان فرمود که به آدم سجده کنند و ملائکه سجده کردند ولی شیطان تکبر ورزید و سجده نکرد.
سؤال: در آیات قبل، خداوند متعال در اِخبار از آفرینش آدم (ع) و مقام خلیفة اللهیِ آدم، به صورت فعل مفرد فرمود: «وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَليفَة»[2] لکن در این آیه از فعل جمع استفاده کرده و فرموده: «اذ قلنا للملائکه...»، سؤال این است که چرا خداوند متعال در آیات قبل از فعل مفرد استفاده کرد ولی در این آیه (34) از فعل جمع استفاده کرده است؟
پاسخ: پاسخ این است که روش قرآن این است که زمانی که خداوند میخواهد مسئلهای را به صورت جدی مطرح کند و شخصی در آن مسئله واسطه نیست (مثلاً ملائکه واسطه نیستند) فعل، به صورت جمع میآید تا عظمت خداوند نیز فهمیده شود. لذا در اینجا نیز چون مسأله سجده ملائکه مطرح است و شخصی واسطه نیست و خود ملائکه مورد خطاب هستند فعل جمع بکار برده شده است.
سؤال: آیا امر به سجده مربوطه به بعد از خلقت است؟ یا بعد از طی مراحل (مثل تعلیم اسماء) بوده است؟
پاسخ: سیر طبیعی این آیات نشان میدهد که سجده بر آدم (ع) بعد از تعلیم اسماء بوده است. اما قرائنی وجود دارد که خلاف این را میگوید که در ذیل به برخی از آن قرائن اشاره میکنیم؛
1- آیه شریفه: «فَإذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي فَقَعُوا لَهُ ساجِدين»[3]؛ زمانی که آدم (ع) را آفریدم و روح در او دمیدم در مقابل آدم به سجده بیفتید.
2- آیه شریفه: «فَإذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي فَقَعُوا لَهُ ساجِدين».[4]
این دو آیه قرینهاند بر اینکه امر به سجده بر آدم (ع) قبل از تعلیم اسماء موجودات بوده است.
3- قرینه دیگر [که عدهای از مفسرین بیان کردهاند] این است که اگر امر به سجده بعد از تعلیم اسماء باشد، امتثال آن از طرف فرشتگان افتخاری برای آنان محسوب نمیشود یعنی نمیتوانند بگویند که هر چه خداوند فرموده است ما سمعاً و طاعتاً گوش دادهایم چون بعد از تعلیم اسماء به حضرت آدم (ع) مقام حضرت آدم (ع) در پیشگاه خداوند متعال برای همه روشن شد و مشخص شد که ایشان از چه مقام والایی برخوردار است اما اگر سجده ملائکه بلافاصله بعد از خلقت آدم باشد، نشان دهنده این است که ملائکه بدون چون و چرا تابع فرمان حق تعالی هستند و منتظر نمیمانند تا حقیقت برایشان روشن شود تا در برابر آن حقیقت عکس العمل مثبت نشان دهند.
«والحمد لله رب العالمین»