سوره بقره آیه 24مورخ 93/12/06

درس تفسیر حضرت آیة الله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: سوره بقره                                  تاریخ: 6 اسفند 1393  

موضوع جزئی:تفسیر آیه 34            مصادف با: 6 جمادی‏الاولی 1436                 سال: پنجم                           جلسه: 70

 

 

 

 

 

 

 

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

ادامه تفسیر آیه 34

سؤال: آیا ابلیس از ملائکه بوده یا از أجنّه؟

پاسخ: در این رابطه دو قول وجود دارد؛

قول اول: مشهور بین امامیه، شیخ مفید (ره) و هم‏فکرانش این است که ابلین از ملائکه نیست بلکه از أجنّه است.

قول دوم: شیخ طوسی (ره) و بعضی از علمای اهل سنت مثل طبری معتقدند که ابلیس از ملائکه است.

 نخست باید دو مطلب را به عنوان مقدمه بیان ‏کنیم؛

مطلب اول

واژه «ابلیس» در قرآن مانند واژه «آدم» جنبه عَلَمیت دارد یعنی همان‏طوری که کلمه «آدم» برای یکی از پیامبران الهی عَلَم است، «ابلیس» نیز جنبه عَلَمیت دارد و به عنوان یک فرد خاص است که به او ابلیس گفته می‏شود بر خلاف کلمه «شیطان» که مانند واژه «انسان» اسم جنس است و همان طور که انسان شامل آدم ابوالبشر و دیگران می‏شود، شیطان نیز اسم جنس است و شامل ابلیس و غیر او نیز می‏شود لذا کلمه «شیطان» افراد زیادی از جمله «ابلیس» را نیز شامل می‏شود  بر خلاف واژه «ابلیس» که عَلَم برای فرد خاصی است و یک مصداق بیشتر ندارد، در نتیجه همان‏طور که آدم سر سلسله انسان‏ها است، ابلیس نیز سر سلسله شیطان‏ها است.

مطلب دوم

در اشتقاق کلمه «ابلیس» و اینکه این کلمه از چه چیزی اخذ شده است دو قول وجود دارد؛

قول اول

بعضی گفته‏اند که «ابلیس» از «ابلاس» به معنای یأس و ناامیدی اخذ شده است.

قائلین به این قول برای سخن خود به آیه زیر استناد کرده‏اند؛

«فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ»[1]؛ (آرى،) هنگامى كه [اندرزها سودى نبخشيد و] آنچه را به آنها يادآورى شده بود فراموش كردند، درهاى همه چيز [از نعمتها] را به روى آنها گشوديم تا [كاملاً] خوشحال شدند [و به آن دل بستند]؛ ناگهان آنها را گرفتيم [و سخت مجازات كرديم]؛ در اين هنگام، همگى مأيوس شدند [و درهاى اميد به روى آنها بسته شد].  منظور از «مبلسون» در این آیه شریفه «مأیوسون» است در نتیجه ابلیس به معنای موجود مأیوس می‏باشد.

قول دوم

بعضی معتقدند که «ابلیس» کلمه عربی نیست که شما بگویید از «ابلاس» گرفته شده است بلکه این واژه‏ای یونانی به معنای «نمّام و مفتری» است.

این گروه در دلیل بر قول خود گفته‏اند که در قرآن با کلمه «ابلیس» معامله غیر منصرف می‏کنند، همان‏طور که در کتاب‏ها خوانده‏اید که اگر دو جهت از اسباب منع صرف در کلمه‏ای جمع شود تنوین نمی‏گیرد و در حال «جَر» نیز به فتحه خوانده می‏شود، کلمه «ابلیس» نیزدر قرآن تنوین نمی‏گیرد و این دلیل است بر اینکه «ابلیس» غیر منصرف است و عربی نیست.

بررسی اقوال، در رابطه با ماهیت «ابلیس»

بعد از ذکر دو مطلب فوق به عنوان مقدمه حال باید ببینیم که ماهیت ابلیس چیست؟ آیا جِن است، یا مَلَک است؟

عرض کردیم که در این رابطه دو قول وجود دارد؛

قول اول: مشهور امامیه، شیخ مفید (ره) و هم‏فکرانش معتقدند که «ابلیس» از أجنّه است نه از ملائکه!

قول دوم: شیخ طوسی (ره) و بعضی از علمای اهل سنت مثل طبری معتقدند که «ابلیس» از ملائکه بوده است.

ادله قول اول

دلیل اول

ملائکه از گناه و خطا مصون هستند چون دارای مقام عصمت‏اند و با توجه به اینکه دارای ملکه طهارت و پاکی و قداست‏اند ابلیس نمی‏تواند مَلَک باشد چون مرتکب گناه شده است و از امتثال امر صریح خداوند متعال سر باز زده است.

دلیل دوم

 خداوند در قرآن فرموده است: «وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»[2]؛ به ياد آوريد زمانى را كه به فرشتگان گفتيم: «براى آدم سجده كنيد!» آنها همگى سجده كردند جز ابليس-كه از جن بود- و از فرمان پروردگارش بيرون شد

این آیه به صراحت دلالت می‏کند بر اینکه «ابلیس» از أجنّه است. گفته‏اند که در اینجا داعی وجود ندارد برای اینکه گفته شود «کان» به معنای «صار» است و با توجه به اینکه «جن» نمی‏تواند مَلَک باشد در نتیجه «ابلیس» جزء ملائکه نیست.

دلیل سوم

ذیل آیه شریفه «وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»[3] که در دلیل دوم ذکر شد آمده است: «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي...»[4]؛ آيا (با اين حال) او و فرزندانش را به جاى من اولياى خود انتخاب مى‌كنيد؟

با توجه به ذیل آیه فوق که خداوند متعال برای ابلیس، ذریه و نسل قرار داده است بعید است که «ابلیس» از ملائکه باشد زیرا ملائکه دارای نسل و ذریه نیستند.

دلیل چهارم

استدلال به آیه شریفه: «اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلاَئِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ»[5]؛ خداوند از فرشتگان رسولانى بر مى‌گزيند و همچنين از مردم؛ خداوند شنوا و بيناست!

منظور این است که ملائکه، رسولان الهی هستند که بعضی مأمور باران، بعضی مأمور قبض روح و بعضی مأمور رزق‏اند و... و رسولی که خدا انتخاب می‏کند، نمی‏تواند رسولی باشد که نافرمان باشد. بنابراین، ابلیس نمی‏تواند مَلَک باشد چون از اطاعت امر الهی برای سجده بر آدم سر باز زده و نافرمانی کرده است.

کلام شیخ مفید (ره)

شیخ مفید (ره) از کسانی است که جن بودنِ ابلیس را مطرح کرده است و فرموده است که با توجه به آیه شریفه: «فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»، «ابلیس» از أجنّه است زیرا «کان» به معنای «صار» نیست چون سر باز زدن از امر پروردگار، در فرد تغییر ماهیت ایجاد نمی‏کند یعنی نمی‏توان گفت که چون «ابلیس» سجده نکرده است ماهیتش عوض شده و به جن تبدیل شده است، ماهیت ملائکه یک ماهیت است و ماهیت جن یک ماهیت دیگری است و به صرف تخلف از سجده آدم، ماهیت «ابلیس» عوض نمی‏شود.

بعلاوه خداوند متعال احکامی را برای نوع جن قرار داده است که این احکام با احکامی که برای ملائکه قرار داده شده است متفاوت است، بله! جن با انسان در بعضی از اوامر الهی مشترکند؛ نظیر همسان بودن جن با انسان در عبادت «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»[6]، اما در رابطه با ملائکه چنین چیزی نیست و ملائکه از اول برای عبادت آفریده شده‏اند و حال آنکه امری که متوجه جن و انس است یک امر اختیاری است که گاهی تخلف می‏کنند و گاهی تخلّف نمی‏کنند در حالی که ملائکه از اومر و دستورات الهی تخلّف نمی‏کنند.

«والحمد لله رب العالمین»



[1]. «الأنعام»:44.

[2]. «الکهف»:50.

[3]. همان.

[4]. همان.

[5]. «الحج»: 75.

[6]. «الذاریات»: 56.

Please publish modules in offcanvas position.