درس تفسیر حضرت آیة الله حسینی بوشهری (دامت برکاته) موضوع کلی: سوره بقره تاریخ: 6 اسفند 1393 موضوع جزئی:تفسیر آیه 34 مصادف با: 6 جمادیالاولی 1436 سال: پنجم جلسه: 70 |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
ادامه تفسیر آیه 34
سؤال: آیا ابلیس از ملائکه بوده یا از أجنّه؟
پاسخ: در این رابطه دو قول وجود دارد؛
قول اول: مشهور بین امامیه، شیخ مفید (ره) و همفکرانش این است که ابلین از ملائکه نیست بلکه از أجنّه است.
قول دوم: شیخ طوسی (ره) و بعضی از علمای اهل سنت مثل طبری معتقدند که ابلیس از ملائکه است.
نخست باید دو مطلب را به عنوان مقدمه بیان کنیم؛
مطلب اول
واژه «ابلیس» در قرآن مانند واژه «آدم» جنبه عَلَمیت دارد یعنی همانطوری که کلمه «آدم» برای یکی از پیامبران الهی عَلَم است، «ابلیس» نیز جنبه عَلَمیت دارد و به عنوان یک فرد خاص است که به او ابلیس گفته میشود بر خلاف کلمه «شیطان» که مانند واژه «انسان» اسم جنس است و همان طور که انسان شامل آدم ابوالبشر و دیگران میشود، شیطان نیز اسم جنس است و شامل ابلیس و غیر او نیز میشود لذا کلمه «شیطان» افراد زیادی از جمله «ابلیس» را نیز شامل میشود بر خلاف واژه «ابلیس» که عَلَم برای فرد خاصی است و یک مصداق بیشتر ندارد، در نتیجه همانطور که آدم سر سلسله انسانها است، ابلیس نیز سر سلسله شیطانها است.
مطلب دوم
در اشتقاق کلمه «ابلیس» و اینکه این کلمه از چه چیزی اخذ شده است دو قول وجود دارد؛
قول اول
بعضی گفتهاند که «ابلیس» از «ابلاس» به معنای یأس و ناامیدی اخذ شده است.
قائلین به این قول برای سخن خود به آیه زیر استناد کردهاند؛
«فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ»[1]؛ (آرى،) هنگامى كه [اندرزها سودى نبخشيد و] آنچه را به آنها يادآورى شده بود فراموش كردند، درهاى همه چيز [از نعمتها] را به روى آنها گشوديم تا [كاملاً] خوشحال شدند [و به آن دل بستند]؛ ناگهان آنها را گرفتيم [و سخت مجازات كرديم]؛ در اين هنگام، همگى مأيوس شدند [و درهاى اميد به روى آنها بسته شد]. منظور از «مبلسون» در این آیه شریفه «مأیوسون» است در نتیجه ابلیس به معنای موجود مأیوس میباشد.
قول دوم
بعضی معتقدند که «ابلیس» کلمه عربی نیست که شما بگویید از «ابلاس» گرفته شده است بلکه این واژهای یونانی به معنای «نمّام و مفتری» است.
این گروه در دلیل بر قول خود گفتهاند که در قرآن با کلمه «ابلیس» معامله غیر منصرف میکنند، همانطور که در کتابها خواندهاید که اگر دو جهت از اسباب منع صرف در کلمهای جمع شود تنوین نمیگیرد و در حال «جَر» نیز به فتحه خوانده میشود، کلمه «ابلیس» نیزدر قرآن تنوین نمیگیرد و این دلیل است بر اینکه «ابلیس» غیر منصرف است و عربی نیست.
بررسی اقوال، در رابطه با ماهیت «ابلیس»
بعد از ذکر دو مطلب فوق به عنوان مقدمه حال باید ببینیم که ماهیت ابلیس چیست؟ آیا جِن است، یا مَلَک است؟
عرض کردیم که در این رابطه دو قول وجود دارد؛
قول اول: مشهور امامیه، شیخ مفید (ره) و همفکرانش معتقدند که «ابلیس» از أجنّه است نه از ملائکه!
قول دوم: شیخ طوسی (ره) و بعضی از علمای اهل سنت مثل طبری معتقدند که «ابلیس» از ملائکه بوده است.
ادله قول اول
دلیل اول
ملائکه از گناه و خطا مصون هستند چون دارای مقام عصمتاند و با توجه به اینکه دارای ملکه طهارت و پاکی و قداستاند ابلیس نمیتواند مَلَک باشد چون مرتکب گناه شده است و از امتثال امر صریح خداوند متعال سر باز زده است.
دلیل دوم
خداوند در قرآن فرموده است: «وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»[2]؛ به ياد آوريد زمانى را كه به فرشتگان گفتيم: «براى آدم سجده كنيد!» آنها همگى سجده كردند جز ابليس-كه از جن بود- و از فرمان پروردگارش بيرون شد
این آیه به صراحت دلالت میکند بر اینکه «ابلیس» از أجنّه است. گفتهاند که در اینجا داعی وجود ندارد برای اینکه گفته شود «کان» به معنای «صار» است و با توجه به اینکه «جن» نمیتواند مَلَک باشد در نتیجه «ابلیس» جزء ملائکه نیست.
دلیل سوم
ذیل آیه شریفه «وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»[3] که در دلیل دوم ذکر شد آمده است: «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي...»[4]؛ آيا (با اين حال) او و فرزندانش را به جاى من اولياى خود انتخاب مىكنيد؟
با توجه به ذیل آیه فوق که خداوند متعال برای ابلیس، ذریه و نسل قرار داده است بعید است که «ابلیس» از ملائکه باشد زیرا ملائکه دارای نسل و ذریه نیستند.
دلیل چهارم
استدلال به آیه شریفه: «اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلاَئِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ»[5]؛ خداوند از فرشتگان رسولانى بر مىگزيند و همچنين از مردم؛ خداوند شنوا و بيناست!
منظور این است که ملائکه، رسولان الهی هستند که بعضی مأمور باران، بعضی مأمور قبض روح و بعضی مأمور رزقاند و... و رسولی که خدا انتخاب میکند، نمیتواند رسولی باشد که نافرمان باشد. بنابراین، ابلیس نمیتواند مَلَک باشد چون از اطاعت امر الهی برای سجده بر آدم سر باز زده و نافرمانی کرده است.
کلام شیخ مفید (ره)
شیخ مفید (ره) از کسانی است که جن بودنِ ابلیس را مطرح کرده است و فرموده است که با توجه به آیه شریفه: «فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»، «ابلیس» از أجنّه است زیرا «کان» به معنای «صار» نیست چون سر باز زدن از امر پروردگار، در فرد تغییر ماهیت ایجاد نمیکند یعنی نمیتوان گفت که چون «ابلیس» سجده نکرده است ماهیتش عوض شده و به جن تبدیل شده است، ماهیت ملائکه یک ماهیت است و ماهیت جن یک ماهیت دیگری است و به صرف تخلف از سجده آدم، ماهیت «ابلیس» عوض نمیشود.
بعلاوه خداوند متعال احکامی را برای نوع جن قرار داده است که این احکام با احکامی که برای ملائکه قرار داده شده است متفاوت است، بله! جن با انسان در بعضی از اوامر الهی مشترکند؛ نظیر همسان بودن جن با انسان در عبادت «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»[6]، اما در رابطه با ملائکه چنین چیزی نیست و ملائکه از اول برای عبادت آفریده شدهاند و حال آنکه امری که متوجه جن و انس است یک امر اختیاری است که گاهی تخلف میکنند و گاهی تخلّف نمیکنند در حالی که ملائکه از اومر و دستورات الهی تخلّف نمیکنند.
«والحمد لله رب العالمین»