تفسیر

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه 40

«يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَ إِيَّايَ فَارْهَبُونِ»[1]؛ اى فرزندان اسرائيل! نعمت‎هايى را كه به شما ارزانى داشتم، به ياد آوريد! و به پيمانى كه با من بسته‌ايد، وفا كنيد تا من نيز به پيمان شما وفا كنم و در راه انجام وظيفه و عمل به پيمان‎ها، تنها از من بترسيد.

در جلسه گذشته درباره کلمات «بنی اسرائیل» و «ذکر»، به صورت کامل بحث شد. همچنین، کلمه «نعمت» نیز به صورت اجمالی مورد بررسی قرار گرفت و گفته شد که نسبت به نعمت دو ساحت وجود دارد؛ ساحت اول این است که انسان ابتدا به نعمت، توجه می‎کند و سپس به دنباله آن به صاحب نعمت می‎رسد، اما در ساحت دوم، انسان ابتدا به صاحب نعمت توجه می‎نماید و سپس به نعمت توجه می‎کند.

سؤالی که در رابطه با واژه «نعمت»، مطرح می‎شود، این است که مقصود از «نعمت»، در این آیه شریفه چیست؟

خداوند متعال نعمت‎های بسیاری را به ما عطا کرده است که برخی از آنان ظاهری و برخی دیگر معنوی است. در این آیه مقصود از «نعمت»، هر دو بُعد آن است که در اختیار بنی اسرائیل قرار گرفته است. از جمله نعمت‎های معنوی که خداوند به بنی‎اسرائیل عطا کرده است، می‎توان به رهایی آنان از چنگال فرعونیان، آزادی آنان از سلطه طاغوت‎های زمان و همچنین، برانگیخته شدن پیامبرهایی (ع) از میان بنی اسرائیل، اشاره کرد. بنابراین، واژه «نعمت» در این آیه شریفه، به جنس نعمت اشاره دارد تا همه نعمت‎ها را در بر گیرد.

نعمت‎های الهی به دو دسته تقسیم ‎می‎شوند که یک دسته از آنان قابل لمس و محسوس است؛ به عنوان نمونه، کشاورز ابتدای فصل بذر می‎کارد و از آن مراقبت می‎کند و خداوند نیز باران و رحمت خود را بر او نازل می‎کند و بعد از مدتی، محصول او به ثمر می‎نشیند که این از مصادیق نعمت‎های محسوس خداوند است. دسته دیگر، نعمت‎های نامحسوس است که محاسبات بشری در شناخت آن عاجز است؛ به عنوان نمونه، دریا برای حضرت موسی (ع) و پیروان او شکافته شد و آنها از میان دریا عبور کردند، اما زمانی که فرعونیان به داخل آن رسیدند، آب‎ها مجدداً به هم پیوسته شد و آنان غرق گشتند.

نکته پایانی در رابطه با نعمت‎های خداوند و یاد آن، این است که مخاطبِ این آیه تنها بنی اسرائیل نیستند، بلکه خطاب این آیه به تمام جوامع بشری است.

«وفا»: واژه دیگری که در این آیه شریفه مطرح شده است، کلمه «وفا» است که به معنای اتمام و به کمال رساندن چیزی است آن‎گونه که تعریف آن در کتاب العین آمده است که «و كل شي‌ء بلغ تمام الكمال، فقد وفى»[2].

«عهد»: واژه دیگری که در این آیه مطرح شده است، کلمه «عهد» به معنای میثاق است؛ با این تفاوت که در میثاق، شدت بیشتری وجود دارد زیرا کلمه میثاق از وثاقت گرفته شده است که به معنای محکم کردن و گره زدن است. واژه «عهد»، در لغت به معنای حفظ و نگهداری مستمر و چیزی که به ذمه انسان باشد، آمده است که گاهی یک طرفه [ایقاعی] و گاهی دو طرفه [عقد] است؛ به عنوان نمونه، نذر تنها متوجه انسان است و لذا عهدی یک طرفه محسوب می‎شود، اما صلح، عهدی دو طرفه است که هر دو طرف باید به آن پایبند باشند.

نکته دیگر در رابطه با کلمه عهد، این است که خدای متعال، خود را نسبت به بنی اسرائیل متعهد کرده است، اما این عهد از روی الزام نیست، بلکه از باب اختیار است. مؤید این کلام، آیات دیگری از قرآن است که در ذیل به آن اشاره شده است:

1- «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ»[3]؛ خداوند از مؤمنان، جانها و اموالشان را خريدارى كرده است، كه(در برابرش) بهشت براى آنان باشد.

در آیه مذکور، خداوند در نقش خریدار است و شهید و رزمنده در نقش فروشنده‎اند و کالای مورد معامله، بهشت و بهای آن جان و مال انسان است.

2- «إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ»[4]؛ اگر (آيين) خدا را يارى كنيد، شما را يارى مى‌كند و گام‎هایتان را استوار می‎دارد.

خداوند متعال در این آیه شریفه، وفای به عهد بنی اسرائیل را منوط به وفای بنی اسرائیل به عهد خدا اعلام کرده است، اما سؤالی که در این مورد مطرح می‎شود، این است که عهد بنی اسرائیل به خداوند چیست؟ (یعنی خدا از بنی اسرائیل قول گرفته است)

شیخ طوسی (ره) در تفسیر تبیان و شیخ طبرسی (ره) در تفسیر مجمع البیان اقوال مختلفی را در این رابطه نقل کرده و فرموده‎اند که مقصود از عهد، پیمانی است که خداوند از بنی اسرائیل برای ایمان به پیغمبر آخرالزمان یعنی حضرت محمد (ص) گرفته است.

 اما به نظر می‎رسد که عهد تنها منحصر به بعثت نیست، بلکه عهد تشریعی [پیروی از مقرّرات و وحی الهی] را نیز شامل می‎شود.

«والحمد لله رب العالمین»