درس تفسیر حضرت آیتالله حسینی بوشهری (دامت برکاته) موضوع کلی: تفسیر سوره «بقره» تاریخ: 28 مهر 1395 موضوع جزئی: تفسیر آیه 45 مصادف با: 17 محرم 1438 سال تحصیلی: 95-94 جلسه: 103 |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
تفسیر آیه 45
«وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاَةِ وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِينَ»[1]؛ از صبر و نماز يارى جوييد (و با استقامت و مهار هوسهاى درونى و توجه به پروردگار، نيرو بگيريد) و اين كار، جز براى خاشعان، گران است.
بعد از تذکراتی که در آیات قبل نسبت به بنی اسرائیل داده شد [خداوند متعال در آیات قبل، خطاب به بنی اسرائیل دستوراتی را مطرح فرمود که عرض شد که این خطاب محدودیت مکانی و زمانی و مخاطب خاص ندارد و در واقع همه انسانها مخاطب این دستورات میباشند]، خداوند متعال در آیه 45 فرموده است که از صبر و نماز یاری جویید، یعنی رهایی از مشکلات فقط و فقط در پرتو صبر و نماز میسّر میشود و این کار نیز فقط از عهده خاشعان برمیآید.
در آیه مذکور (آیه 45) برای خروج انسان از غفلت و کوتاهی نکردن در وظیفه خود، دو نیروی بزرگ و دو قدرت بینظیر یعنی نماز و صبر معرفی میشود که اولی (نماز) نیروی برونی و دومی (صبر) نیروی درونی است و شرط تحقق این امر، یعنی استعانت از نماز و صبر، این است که انسان قلب خاشع داشته باشد. بنابراین، کسانی که خاشع نیستند، نمیتوانند به نماز تمسک جویند و صبوری پیشه کنند.
معنای واژه «استعانت»
خداوند در یاری گرفتن از صبر و نماز، از فعل استعانت استفاده کرده است و فرموده است: «واستعینوا». استعانت از ریشه «عون» به معنای کمک و یاری دادن است.
واژه دیگری در لغت عرب وجود دارد که معنایش نزدیک به معنای «استعانت» است و آن کلمه «نصرت» است که تفاوتهایی بین این دو کلمه وجود دارد. «نصرت» به حالتی اطلاق میشود که انسان در عرصه تقابل و درگیری با دشمن بیرونی قرار میگیرد لذا انسان در اینگونه موارد طلب نصرت میکند، یعنی وقتی با کسی مواجه شود و توانایی مقابله با او را ندارد، طلب نصرت میکند و به کسی که به او کمک میکند، «ناصر» گفته میشود؛ کما اینکه در آیاتی از قرآن از جمله آیات ذیل، واژه «نصرت» به کار رفته است:
«إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ»[2]؛ ما به يقين پيامبران خود و كسانى را كه ايمان آوردهاند، در زندگى دنيا و (در آخرت) روزى كه گواهان به پا مىخيزند، يارى مىدهيم!
«وَ نَصَرْنَاهُمْ فَكَانُوا هُمُ الْغَالِبِينَ»[3]؛ و آنها را يارى كرديم تا بر دشمنان خود پيروز شدند!
«وَ يَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً»[4]؛ و پيروزى شكستناپذيرى نصيب تو كند.
اما کلمه «استعانت»، مفهومی گستردهتر از کلمه «نصرت» دارد و آن اینکه بر خلاف «نصرت» که فقط به کمک بیرونی اطلاق میگردد، «استعانت» به همه کمکها، اعم از کمک بیرونی و درونی و کمک عاطفی و عقلی و نیز کمک اجتماعی و فردی، اطلاق میشود لذا «استعانت»، «نصرت» را نیز شامل میشود و بین این دو، نسبت عام و خاص مطلق برقرار است، یعنی هر نصرتی، استعانت است ولی هر استعانتی، نصرت نیست لذا معنای کلام خداوند متعال که در آیه مذکور (آیه 45) فرموده است: «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاَةِ»، این است که صبر و نماز دو بازوی توانمندند که انسان خاشع را در تمام حوزههای وجودی یاری میکنند، نه اینکه فقط در مقابل دشمن بیرونی انسان را کمک کنند. بنابراین، هیچ محدودهای در یاری جُستن از صبر و نماز وجود ندارد لذا انسان میتواند با مدد گرفتن از صبر و نماز بر مشکلاتی که برایش پیش میآید، فائق آید.
معنای واژه «صبر»
«صبر» در کلام عرب به معنای کَف و حبس، یعنی نگهداری است. پس صبر به همان معنای مصطلحِ تحمل است، یعنی انسان مشکلات و سختیهایی که از آنها کراهت دارد را تحمل میکند.
«صبر»، مصادیق متعددی دارد؛ از جمله اینکه «صبر»، گاهی صبر بر مصیبت است [، مثل صبر بر مصیبت عزیز از دست دادن است]، گاهی صبر بر طاعت است [، مثل نماز شب خواندن که سخت است، ولی انسان این سختی را تحمل میکند] و گاهی نیز صبر بر معصیت [، مثل اینکه زمینه گناه فراهم باشد لکن انسان سختی گناه نکردن را تحمل کند] است.
در بعضی از روایات، «صبر» از قبیل تطبیق مفهوم بر یکی از مصادیق دانسته شده است، مثل اینکه از «روزه» به «صبر» تفسیر شده است و بعضی گفتهاند که منظور از صبر که در آیه مذکور (آیه 45) آمده است، «روزه» است؛ به این معنی که از روزه و نماز یاری جویید و این از باب این است که خود روزه نیز تحمل تشنگی و گرسنگی است.
یکی از نکات دیگری که در رابطه با واژه «صبر» خوب است که اشاره شود، «قتل صبر» است. گفته شده است که یکی از تفریحات زمان جاهلیت این بوده است که جاهلان وقتی میخواستند حیوانی را بکشند، دست و پای او را میبستند و از هر طرف به او میزدند تا آن حیوان از بین برود که از این کار، به «قتل صبر» تعبیر میشود؛ کما اینکه در مورد اباعبدالله الحسین (ع) نیز گفته شده است که حضرت (ع) به «قتل صبر» به شهادت رسیده است زیرا در روز عاشورا وقتی امام حسین (ع) در قتلگاه روی زمین افتاده بود، هر کس هر چه از شمشیر، نیزه و خنجر داشت، بر بدن نازنین حضرت (ع) میزد.
«والحمد لله رب العالمین»