تفسیر سوره «بقره» ایه 49 مورخ 95/11/27

درس تفسیر حضرت آیتالله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: تفسیر سوره «بقره»                      تاریخ: 27 بهمن 1395

موضوع جزئی: تفسیر آیه 49                        مصادف با: 17 جمادیالاول 1438

سال تحصیلی: 96-95                                           جلسه: 114                                                       

 

تفسیر آیه 49: «وَ إِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَ فِي ذلِكُمْ بَلاَءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ»[1]؛ و (نيز به ياد آوريد) آن زمان كه شما را از چنگال فرعونيان رهايى بخشيديم كه همواره شما را به بدترين صورت آزار مى‌دادند؛ پسران شما را سر مى‌بريدند و زنان شما را (براى كنيزى) زنده نگه مى‌داشتند و در اينها آزمايش بزرگى از طرف پروردگارتان براى شما بود.

خداوند متعال در آیه مذکور، در مقام بیان نعمت دیگری از نعمت‎هایی است که به قوم بنی‎اسرائیل عطا فرموده است و آن، نعمت آزادی است؛ همان نعمتی که خیلی از انقلاب‎ها به خاطر دست یافتن به آن صورت می‎گیرند؛ کما اینکه انقلاب اسلامی ایران نیز برای تحقق آزادی شکل گرفت و شعار مردم، شعار «استقلال، آزادی- جمهوری اسلامی» بود. آزادی، نعمتی خدادادی است که خداوند متعال به مخلوقات خود عنایت کرده است. ملت‎هایی که زیر یوغ ظلم، ستم و استبداد به سر می‎برند و از نعمت آزادی محرومند، در حقیقت بزرگترین شکنجه و بلا شامل حالشان شده است.

تذکرات خداوند متعال مبنی بر یادآوری نعمت‎هایی که به بنی‎اسرائیل داده است [که در آیه مذکور و آیات قبل از آن اشاره شده است]، به خاطرات خوش و ناخوشی که از قوم بنی‎اسرائیل در تاریخ وجود دارد، اشاره دارد که قسمت‎های تلخ آن خاطرات، مایه عبرت است و حوادث شیرین آن، موجب تقویت ایمان است.

آیات مذکور، هرچند در رابطه با بنی‎اسرائیل وارد شده است، اما برای جامعه اسلامی نیز جنبه آموزشی دارد چون سرنوشت گذشتگان برای آیندگان درس است. برای قرار دادن عده‎ای در فضایی ملموس، صحنه‎هایی از اتفاقاتی که برای گذشتگان اتفاق افتاده است، برای آنها مطرح می‎شود و آنها نیز تافته جدا بافته نیستند لذا ممکن است که این اتفاقات برای آنها نیز رُخ دهد لذا خداوند متعال در آیه مذکور [آیه 49 بقره]، نعمت نجات بنی‎اسرائیل از دست فرعونیان را مطرح کرده است.

آیات مذکور، علاوه بر اینکه برای مسلمانان جنبه آموزشی دارد برای یهودیان ساکن مدینه نوعی هشدار محسوب می‎شود و مخاطب این آیات، یهودیان ساکن مدینه‎اند.

سؤال این است که چه ارتباطی بین یهودیان مدینه با قوم بنی‎اسرائیل بوده است که خداوند متعال در آیه مذکور، یهودیان ساکن مدینه را خطاب قرار داده و سرگذشت بنی‎اسرائیل را برای آنها متذکر شده است؟

سوره بقره [که مورد بحث است] در مدینه بر پیامبر (ص) نازل شده است لذا این سوره عمدتاً به شکل خاصی به جریان بنی‎اسرائیل پرداخته است و به نحو عام به داستان یهود اشاره می‎کند. مخاطبان اولیه آیات این سوره، یهودیان ساکن مدینه‎اند؛ در عین حال که بین یهودیان ساکن مدینه و بنی‎اسرائیل حدود 2500 سال فاصله است.

سؤال این است که چرا خداوند متعال آنچه برای بنی‎اسرائیل اتفاق افتاده است را برای یهودیان ساکن مدینه بازگو کرده است؟

پاسخ این است که خداوند متعال می‎خواهد بفرماید که ما نعمت‎هایی، مثل نعمت آزادی از چنگال فرعونیان را به پدران و نیاکان شما عطا کردیم، ولی آنها با آن همه نعمتی که به آنان داده شد، از فرمان خداوند سرپیچی کردند لذا شما باید توجه داشته باشید که از فرمان خداوند سرپیچی نکنید و در مقابل پیامبر خدا موضع نگیرید و به سرنوشت آنان دچار نشوید.

علت این مسأله، این است که نسل‎های گذشته حلقه اتصال و واسطه ارتباط با نسل بعد از خود می‎باشند و سرگذشت گذشتگان برای آیندگان ملموس و بیشتر قابل درک است، یعنی معمولاً یادآوری بابا و جد باعث تنبُّه و عبرت می‎شود. در مانحن‎فیه نیز یادآوری نعمت‎هایی که به بنی‎اسرائیل داده شده است، برای یهودیان ساکن مدینه در حقیقت ایجاد یک تقریب ذهنی و ایجاد ارتباط بین گذشته و حال است تا افراد کنونی از وضعیت گذشته درس بگیرند. پس مخاطب آیات مذکور، عمدتاً یهودیان ساکن مدینه‎اند، اما مسائلی که برای آنها یادآوری می‎شود، مربوط به بنی‎اسرائیل است و این به خاطر پیوستگی بین نسل گذشته و بین نسل کنونی است.

جهت دوم، یک نوع اتحاد فکری و وحدت نظری است چون یهودیان ساکن مدینه نیز در بسیاری از مواقع افکار گذشتگانشان را داشتند و شبیه کارهای آنها را انجام می‎دادند لذا جا دارد که خداوند متعال سرگذشت بنی‎اسرائیل را برای یهودیان ساکن مدینه متذکر شود.

مهمتر اینکه فلسفه نزول آیات مذکور، این نیست که به یک جمعیت خاص [یهودیان ساکن مدینه] اشاره شود و سرگذشت آباء و اجدادشان به رُخ آنها کشیده شود، بلکه با توجه به اینکه قرآن یک کتاب جهانی است و رسالت قرآن یک رسالت انسانی و بشری است و مخاطب آن همه انسان‎ها می‎باشند، همه انسان‎ها مخاطب آیات مذکور می‎باشند.

بنابراین، به سه دلیل، مخاطب آیات مذکور، یهودیان ساکن مدینه‎اند؛ هرچند که این آیات در رابطه با بنی‎اسرائیل وارد شده‎اند؛

دلیل اول، پیوستگی بین نسل کنونی [یهودیان ساکن مدینه] و نسل گذشته [بنی‎اسرائیل] است؛

دلیل دوم، وحدت نظر بین نسل کنونی و نسل گذشته است؛

دلیل سوم، این است که تذکرات خدای متعال مختص بنی‎اسرائیل و یهودیان ساکن مدینه نیست، بلکه همه انسان‎ها را شامل می‎شود چرا که اگر یک مجموعه‎ای از انسان‎ها از فرامین الهی سرپیچی کنند، افراد دیگر جامعه، هرچند از یهود و بنی‎اسرائیل نباشند نیز ممکن است که تحت تأثیر شرائط عمومی جامعه قرار بگیرند. بنابراین، با توجه به رسالت جهانی قرآن، اشاره اصلی آیات مذکور، این است که بحث بنی‎اسرائیل و یهود بهانه‎ای برای رساندن یک پیام مهم برای کل جامعه بشری است که به زمان و مکان خاصی اختصاص ندارد، بلکه خداوند متعال در قرآن کریم یک قاعده کلی را بیان کرده است که همه نسل‎ها و عصرها را شامل می‏شود و آن، این است که اگر جامعه‎ای بنای فکری خودش را بر مبنای فکری پوسیده جوامع گذشته قرار دهد، این جامعه نیز مانند جوامع گذشته به سمت نابودی خواهد رفت و فرق نمی‌‎کند که آن جامعه بنی‎اسرائیل باشند یا غیر بنی‎اسرائیل باشند، بلکه هر جامعه‎ای که افکار و رفتار خود را بر حرکت نامناسب نسل‎های گذشته قرار دهد، به سمت نابودی خواهد رفت.

بنابراین، یک پیام کلی از آیات قرآن دریافت می‎شود و آن، عبرت گرفتن از تجربه گذشتگان است.

واژه «نجّینا» از ماده «نجاة» گرفته شده است و کمله «نجوة» نیز که به عنوان صفتی برای زمین به کار می‎رود، از همین ریشه است. «أرضٌ نجوةٌ»، یعنی زمین بلند و مرتفع که در مقابل آن «أرضٌ منخفضةٌ»، یعنی زمین پایین و پست،  آمده است. ارتباط بین ماده «نجوة» و بین ماده «نجاة»، به معنای رهایی، این است که معمولاً در بلاهای طبیعی، مثل سیل، افراد برای اینکه از آسیب آن محفوظ بمانند، مکان‎های مرتفع را انتخاب می‎کنند. پس «نجوة»، به معنای بلند مرتبه است و «نجاة» نیز به معنای رهایی انسان از آزار، ظلم، ستم و بیداد است، یعنی همان‎طور که زمین به خاطر ارتفاعی که دارد، موجب نجات افراد از بلای طبیعی می‎گردد، نجات نیز به معنای رهایی از ظلم و ستم است. بنابراین، خداوند متعال در آیه مذکور [آیه 49 بقره]، فرموده است که همان‎طور که خداوند متعال بنی‎اسرائیل را از چنگال فرعونیان نجات داد، انسانی که در معرض خطر آمدن سیل است نیز با رفتن به مکان بلند نجات پیدا می‎کند.

مرحوم امین الإسلام طبرسی (ره) در کتاب مجمع البیان گفته است که واژه «نجاة»، در قرآن به دو شکل به کار رفته است؛ گاهی از باب افعال به کار رفته است که مصدر آن «إنجاء» است و گاهی از باب تفعیل به کار رفته است که مصدر آن «تنجیة» است و هر دو نیز به معنای نجات است.

گفته‎اند که علت اینکه خداوند متعال در بعضی از آیات، کلمه «أنجاکم» که مصدر آن، «إنجاء» است را به کار برده است و در بعضی از آیات دیگر کلمه «نجّیناکم» که مصدر آن، «تنجیة» است را به کار برده است، تفنّن در عبارت است، یعنی مقتضای بلاغت این است که گاهی از «أنجاکم» و گاهی از «نجّیناکم» استفاده شود. بنابراین، الفاظ، متفاوتند، ولی هر دو یک معنا دارند.

مرحوم طبرسی (ره) گفته است که یک احتمال دیگری نیز متصور است و آن، اینکه قرآن علاوه بر رعایت تنوّع، اغراض دیگری نیز دارد و آن، اینکه اگر نجات، قبل از وقوع حادثه باشد، از واژه «أنجاکم» استفاده می‎شود، ولی اگر بعد از وقوع حادثه باشد، از واژه «نجِّیناکم» [به منظور جلوگیری از هلاکت بیشتر] استفاده می‎شود.

اما کلام مذکور، صحیح نیست چون نظیر آیه مورد بحث [آیه 49 بقره]، در سوره ابراهیم نیز آمده است: «وَ إِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنْجَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَ فِي ذلِكُمْ بَلاَءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ»[2]؛ و (به خاطر بياور) هنگامى را كه موسى به قومش گفت: «نعمت خدا را بر خود به ياد داشته باشيد؛ زمانى كه شما را از (چنگال) آل فرعون رهايى بخشيد! همانها كه شما را به بدترين وجهى عذاب مى‌كردند؛ پسرانتان را سر مى‌بريدند و زنانتان را (براى خدمتكارى) زنده مى‌گذاشتند و در اين، آزمايش بزرگى از طرف پروردگارتان براى شما بود!»

در حالی که در این آیه شریفه، از واژه «أنجاکم» استفاده شده است، بر خلاف آیه مورد بحث [آیه 49 بقره] که در آن واژه «نجّیناکم» به کار برده شده است و در هر دو آیه نیز بحث در مورد بنی‎اسرائیل و آل فرعون است و هر دو آیه نیز به بعد از وقوع حادثه مربوط است. بنابراین، احتمال فوق مبنی بر اینکه اگر نجات، قبل از وقوع حادثه باشد، از واژه «أنجاکم» استفاده میشود، ولی اگر بعد از وقوع حادثه باشد، از واژه «نجِّیناکم» استفاده میشود، صحیح نیست.

«والحمد لله رب العالمین»



[1]. «البقرة»: 49.

[2]. «ابراهیم»: 6.

Please publish modules in offcanvas position.