تفسیر

 

 

 

 

 

 

 

«وَ إِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ»[1]؛ و [نيز به ياد آوريد] زمانی را كه گفتيد: «اى موسى! ما هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد؛ مگر اينكه خدا را آشكارا (با چشم خود) ببينيم!»، پس صاعقه شما را گرفت؛ در حالى كه تماشا مى‌كرديد.

«ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»[2]؛ سپس شما را پس از مرگتان، حيات بخشيديم؛ شايد شكر (نعمت او را) به جا آوريد.

معانی واژگان

«ایمان»

واژه «ایمان» گاهی به وسیله «لام» متعدی می‎شود و گاهی به وسیله «باء» متعدی می‎شود و تفاوت این دو در این است که اگر واژه «ایمان» با «لام» متعدی شود در حقیقت بر ایمان صوری و ظاهری دلالت دارد، ولی اگر با «باء» متعدی شود بر ایمان قلبی و واقعی دلالت دارد، کما اینکه خداوند متعال فرموده است: «...إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ...»[3].

بنابراین، استفاده از تعبیر «لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ» در آیه مذکور [آیه 55 بقره] از ایمان سطحی و ظاهری بنی اسرائیل حکایت دارد.

«جَهْرَةً»

واژه «جهرة» در لغت به معنای آشکار بودن و عیان بودن است.

این واژه گاهی صفت صوت است و به مسموعات نسبت داده می‎‏‎شود، یعنی قابل شنیدن است و توسط فضای دهان و با کمک دهان، زبان، لبها و دندان‎ها محقق می‎شود، یعنی همان بازدمی است که از طریق تارهای صوتی تولید می‎شود. این صوت، گاهی آهسته است که برای دیگران قابل شنیدن نیست که اصطلاحاً به چنین صوتی، صوت اخفاتی گفته می‎شود، اما گاهی صوت، آشکار و عیان است که برای دیگران قابل شنیدن است که اصطلاحاً به آن، صورت جهری گفته می‎شود، کما اینکه نمازهایی که انسان می‎خواند بر دو دسته‎اند؛ نماز جهری و نماز اخفاتی. امام صادق (ع) فرموده است: «السُّنَّةُ فِي صَلَاةِ النَّهَارِ بِالْإِخْفَاتِ وَ السُّنَّةُ فِي صَلَاةِ اللَّيْلِ بِالْإِجْهَارِ»[4]؛ سنت این است که [حمد و سوره] نمازهای روزانه به صورتی اخفاتی خوانده شوند و [حمد و سوره] نمازهای شبانه به صورت جهری خوانده شوند.

در بعضی تعبیرات این‎گونه آمده است: «و يقال: صلاةُ النّهار عَجْماء، إنما أراد أنّه لا يُجهرَ فيها بالقراءة»[5]؛ نمازهای روزانه آهسته خوانده می‎شوند، همانا شخص اراده کرده است که نمازش را با صدا نخواند.

همچنین، گفته شده است: «صَلَاةُ النَّهَارِ عَجْمَاءُ لِأَنَّهُ لَا يُسمَعُ فِيهَا قِرَاءَةٌ»[6]؛ نمازهای روزانه عجمائند زیرا قرائت [حمد و سوره] در آنها شنیده نمی‎شود.

«عجمة» به معنای گنگ و نامفهوم است. عرب به غیر خودش عجم می‎گوید چون سخنان غیر عرب برای آنها نامفهوم است.

اما گاهی واژه «جهرة»، جهر صوتی و صفت کلام نیست، بلکه جهر و اخفات به مبصرات نسبت داده می‎شوند کا گاهی قابل رؤیت با چشمند که رؤیت جهری است و گاهی قابل رؤیت با چشم ظاهری نیستند، بلکه قابل ادراک با بصیرت است که رؤیت اخفاتی نامیده می‎شود.بنابراین، آنچه با چشم سر قابل دیدن باشد جهر است و آنچه با بصیرت قابل درک است، اخفات است.

بنابراین، کلمه «جهرة» دو متعلق دارد که یکی مسموعات است و دیگری مبصرات است.

در آیه مورد بحث [آیه 55 بقره]، «جهرة» وصف برای مسموع نیست، بلکه وصف برای مبصر است، یعنی بنی‎اسرائیل گفتند که ای موسی ما به تو ایمان نخواهیم آورد مگر اینکه خداوند متعال را با چشم خود به صورت آشکارا ببینیم. لذا خداوند متعال برای آنکه به بنی‎اسرائیل بفهماند که آنها ناتوان از دیدن خداوند می‎باشند، یکی از مخلوقات خود را که صاعقه [رعد و برق] باشد به آنها نشان داد که آن صاعقه به کوه برخورد کرد و زلزله‎ای نیز همراه آن رُخ داد و بنی‎اسرائیل تاب دیدن آن را نداشتند و چنان وحشت‎زده شدند که خوف و وحشت مردند و خداوند به این نحو به آنها فهماند که چشم شما تاب دیدن صاعقه که مخلوق من است را ندارد، ناتوان‎تر از آن است که خود من را ببیند.

داستان مردن و از بین رفتن بنی‎اسرائیل به هفتاد نفری مربوط است که به نمایندگی از بنی‎اسرائیل همراه حضرت موسی (ع) به میقات رفته بودند و حضرت موسی (ع) واسطه شد نه اینکه خودش می‎خواست خدا را ببیند لذا حضرت موسی (ع) به نمایندگی از آن هفتاد نفر عرض کرد خدایا خودت را به من نشان بده تا اینها تو را ببینند.

خداوند متعال فرموده است: «وَ لَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِيقَاتِنَا وَ كَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرَانِي وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكّاً وَ خَرَّ مُوسَى صَعِقاً فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ»[7]؛ و هنگامى كه موسى به ميعادگاه ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت، عرض كرد: «پروردگارا! خودت را به من نشان ده، تا تو را ببينم!» گفت: «هرگز مرا نخواهى ديد! ولى به كوه بنگر، اگر در جاى خود ثابت ماند، مرا خواهى ديد!» اما هنگامى كه پروردگارش بر كوه جلوه كرد، آن را همسان خاك قرار داد و موسى مدهوش به زمين افتاد و چون به هوش آمد، عرض كرد: «خداوندا! منزهى تو (از اينكه با چشم تو را ببينم)! من به سوى تو بازگشتم! و من نخستين مؤمنانم!

«صاعقه»

«صاعقه» از ریشه «صعق» به معنای مردن است. گاهی نیز به معنای بی‎هوش شدن است «و الصَّعِق: المَغشِيُ عليه. صُعِقَ صَعْقاً: غُشِيَ عليه من صوتٍ يَسمَعُهُ أو حِسٍّ أو نحوه و صَعِق صَعَقا: مات»[8].

واژه «صعق» اگر به معنای مرگ باشد بعد از آن واژه موت و حیات می‎آید، ولی اگر به معنای بی‎هوشی باشد واژه «أفاقة» یعنی بهوش آمدن بعد از آن می‎آید.

آنچه در قرآن و روایات آمده است این است که بعد از جریان صاعقه، آن هفتاد نفری که همراه حضرت موسی (ع) بودند، مردند لذا خداوند متعال کلمه «بعث» را مطرح کرده است و فرموده است: «ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ...»[9]. اما حضرت موسی (ع) بعد از صاعقه نمرد و فقط بیهوش شد و به خاطر همین خداوند فرموده است: «...خَرَّ مُوسَى صَعِقاً فَلَمَّا أَفَاقَ...»[10] و «أفاق» در جایی که «صعق» به معنای بیهوشی باشد، به کار می‎رود.

بعد از اینکه حضرت موسی (ع) به هوش آمد و دید که آن هفتاد نفری که همراه او آمده بودند، مرده‎اند، عرض کرد که خدایا اینها به نمایندگی از بنی‎اسرائیل آمده بودند و اکنون همه اینها مرده‎اند، خدایا من از جانب اینها توبه و استغفار می‎کنم، آیا به خاطر اینکه عده‎ای سفیه و نادان درخواستی نابخردانه داشته‎اند، می‎خواهی همه ما را هلاک کنی «...أَ تُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا...»[11]. خدایا اینها را زنده کن چرا که اگر زنده نشوند، بنی‎اسرائیل من را متهم خواهند کرد لذا در تفاسیر آمده است که بعد از اینکه حضرت موسی (ع) از ناحیه بنی‎اسرائیل استغفار و توبه کرد، خداوند متعال آن هفتاد نفر را که مرده بودند، زنده کرد.

«والحمد لله رب العالمین»