درس تفسیر حضرت آیتالله حسینی بوشهری (دامت برکاته) موضوع کلی: تفسیر سوره «بقره» تاریخ: 27 دی 1396 موضوع جزئی: تفسیر آیه 58 و 59 مصادف با: 29 ربیعالثانی 1439 سال تحصیلی: 97-96 جلسه: 131 |
ادامه تفسیر آیه 58
«وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ»[1]؛ و (به خاطر بياوريد) زمانى را كه گفتيم که در اين شهر [بيت المقدس] وارد شويد و از نعمتهاى فراوان آن، هر چه مىخواهيد، بخوريد و از در (معبد بيت المقدس) با خضوع و خشوع وارد گرديد و بگوييد: خداوندا! گناهان ما را بريز تا خطاهاى شما را ببخشيم و به نيكوكاران پاداش بيشترى خواهيم داد.
خدای متعال در ذیل آیه مذکور، فرموده است: «وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ»؛ به نیکوکاران، پاداشی بیشتر [از آنچه به دیگران دادهایم] خواهیم داد.
در آیه مذکور، به چند نکته اشاره شده است:
اول، اینکه به بنیاسرائیل گفته شد که به قریه داخل شوید که خداوند متعال به شما لطف کرده است و دست شما را نسبت به نعمتهای خودش باز کرده است.
دوم، ارتباط خود را با خداوند قطع نکنید و با خشوع و خضوع به درگاه پروردگار عالم روی بیاورید.
سوم، اینکه اگر با خشوع و خضوع به درگاه پروردگاه بیاید، خدا نیز گناهان شما را خواهد بخشید.
چهارم، اینکه اگر بقیه مسیر خود را در وادی احسان طی کنید، پاداشی بیشتر از آنچه به دیگران عطا میشود به شما عطا خواهد شد.
«احسان» دو گونه است؛ گاهی در مقابل «اسائة» [به معنای بد کردن] و به معنای نیکی کردن است و گاهی نیز در مقابل «قبح» است که در این صورت «محسن» به کسی گفته میشود که در کارش، حُسن وجود داشته باشد، اعم از اینکه حسن عقلی یا حسن شرعی یا هم حسن عقلی و هم حسن شرعی داشته باشد.
انسان محسن مشمول عنایات الهی است و دلیل آن نیز آیه مذکور و آیات دیگری است که در قرآن آمده است که آیه ذیل از آن جمله است:
«... إِنَّ اللَّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ»[2].
اجر و پاداشی که خداوند به محسنین میدهد، هم میتواند اجر و پاداش مادی باشد و هم اجر و پاداش معنوی و هم میتواند اجر و پاداش دنیوی باشد و هم میتواند اجر و پاداش اخروی باشد.
گاهی به خاطر احسانی که از انسانها صادر میشود خداوند متعال «من حیث لایحتسب» به آنها پاداش میدهد «وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَحْتَسِبُ...»[3].
بنابراین، «سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ» که ذیل آیه مذکور، آمده است به این معنی است که انسان اگر کار نیکی انجام بدهد خداوند متعال بیشتر از آنچه به بقیه داده است، به او پاداش خواهد داد.
تفسیر آیه 59
«فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ»[4]؛ اما افراد ستمگر، اين سخن را كه به آنها گفته شده بود، تغيير دادند (و به جاى آن، جمله استهزاء آميزى گفتند) لذا بر ستمگران، در برابر اين نافرمانى، عذابى از آسمان فرستاديم.
معانی واژهها
«بدّل»: عنوان تبدیل در بسیاری از خصوصیات مفهومی با عنوان تغییر هماهنگ است، یعنی گاهی واژه «تبدیل» و گاهی واژه «تغییر» به کار میرود. البته تفاوتهایی نیز بین این دو واژه هست. برخی از مفسرین در مغایرت بین «تبدیل» و «تغییر» گفتهاند که واژه «تغییر» غالباً در رابطه با دگرگونی احوال [، یعنی جایگزین شدن حالتی به جای حالتی] به کار میرود، اما واژه «تبدیل» در رابطه با دگرگونی اشخاص [، یعنی جایگزین شدن شخصی به جای شخصی دیگر] به کار میرود لذا تعبیر «أبدال» که در رابطه با شخصیتهای عرفانی و پاکسرشت به کار میرود و گفته میشود که فلانی از أبدال است است به این معنی است که افراد دیگری جایگزینشان میشوند.
در بعضی از تعبیرات اینگونه آمده است: «فإذا اردت مقام الأبدال فعلیک بتبدیل الأحوال»؛ اگر میخواهی به مقام پاکان و شایستگان برسی باید حالات خود را عوض کنی.
«رجز»: «رجز» گاهی به معنای عذاب است: «إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزاً مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ»[5]. رجز در این آیه به معنای عذاب است.
گاهی «رجز» به معنای «رجس»، یعنی پلیدی و آلودگی میآید: «...وَ يُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ يُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ»[6]. رجز در این آیه به معنای آلودگی است.
کلمه «رجس» نیز به معنای پلیدی و آلودگی است: «...إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً»[7].
گاهی نیز «رجس» به معنای عذاب آمده است: «...قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ...»[8]، رجس در این آیه به معنای عذاب است.
بنابراین، نمیتوان نتیجه گرفت که «رجز» و «رجس» مترادفند، بلکه در معنی تفاوتهایی دارند.
نکته جالب این است که گفتهاند که «رِجز» به معنای لرزش و اضطراب است و واژه «رَجَز» از «رجز» گرفته شده است و به شعری گفته میشود که وقتی خوانده میشود، با توجه به لحن و محتوایی که دارد باعث میشود که طرف مقابل تکان بخورد و بلرزد و در جنگها که رَجَز خوانده میشده است به همین خاطر بوده است که در دل طرف مقابل، ترس و اضطراب ایجاد کنند.
مرحوم طبرسی (ره) در کتاب مجمع البیان فرموده است که «رجز» در لغت اهل حجاز به معنای عذاب است و حدیثی از پیامبر اسلام (ص) نقل کرده است که آن حدیث درباره طاعون وارد شده است، یعنی در این حدیث، طاعون مصداق «رجز» به معنای عذاب قرار داده شده است:
قال النبی (ص) فی الطاعون: «انه رجز عُذِّب به بعض الأمم قبلکم»؛ طاعون، عذابی است که امتهای قبل از شما به آن مبتلا شدهاند[9].
در بعضی از روایات آمده است که طاعون به سرعت در بین بنیاسرائیل شیوع پیدا کرد و عدهای را از بین برد و همانطور که گفته شد که «رَجَز» از «رِجز» به معنای لرزش و اضطراب است، یکی از نشانههای طاعون که نیز گاهی از آن به «رِجز» تعبیر شده است، لرزش و اضطرابی است که در شخص ایجاد میشود.
«الحمد لله رب العالمین»