تفسیر سوره «بقره آیه 58 و 59 مورخ 96/10/27

درس تفسیر حضرت آیتالله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: تفسیر سوره «بقره»                                               تاریخ: 27 دی 1396

موضوع جزئی: تفسیر آیه 58 و 59                                                               مصادف با: 29 ربیع‎الثانی 1439

سال تحصیلی: 97-96                                                                                                              جلسه: 131

                                              

ادامه تفسیر آیه 58

«وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ»[1]؛ و (به خاطر بياوريد) زمانى را كه گفتيم که در اين شهر [بيت المقدس‌] وارد شويد و از نعمتهاى فراوان آن، هر چه مى‌خواهيد، بخوريد و از در (معبد بيت المقدس) با خضوع و خشوع وارد گرديد و بگوييد: خداوندا! گناهان ما را بريز تا خطاهاى شما را ببخشيم و به نيكوكاران پاداش بيشترى خواهيم داد.

خدای متعال در ذیل آیه مذکور، فرموده است: «وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ»؛ به نیکوکاران، پاداشی بیشتر [از آنچه به دیگران داده‎ایم] خواهیم داد.

در آیه مذکور، به چند نکته اشاره شده است:

اول، اینکه به بنی‎اسرائیل گفته شد که به قریه داخل شوید که خداوند متعال به شما لطف کرده است و دست شما را نسبت به نعمت‎های خودش باز کرده است.

دوم، ارتباط خود را با خداوند قطع نکنید و با خشوع و خضوع به درگاه پروردگار عالم روی بیاورید.

سوم، اینکه اگر با خشوع و خضوع به درگاه پروردگاه بیاید، خدا نیز گناهان شما را خواهد بخشید.

چهارم، اینکه اگر بقیه مسیر خود را در وادی احسان طی کنید، پاداشی بیشتر از آنچه به دیگران عطا می‎شود به شما عطا خواهد شد.

«احسان» دو گونه است؛ گاهی در مقابل «اسائة» [به معنای بد کردن] و به معنای نیکی کردن است و گاهی نیز در مقابل «قبح» است که در این صورت «محسن» به کسی گفته می‎شود که در کارش، حُسن وجود داشته باشد، اعم از اینکه حسن عقلی یا حسن شرعی یا هم حسن عقلی و هم حسن شرعی داشته باشد.

انسان محسن مشمول عنایات الهی است و دلیل آن نیز آیه مذکور و آیات دیگری است که در قرآن آمده است که آیه ذیل از آن جمله است:

«... إِنَّ اللَّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ»[2].

اجر و پاداشی که خداوند به محسنین می‎دهد، هم می‎تواند اجر و پاداش مادی باشد و هم اجر و پاداش معنوی و هم می‎تواند اجر و پاداش دنیوی باشد و هم می‎تواند اجر و پاداش اخروی باشد.

گاهی به خاطر احسانی که از انسانها صادر می‎شود خداوند متعال «من حیث لایحتسب» به آنها پاداش می‎دهد «وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَحْتَسِبُ...»[3].

بنابراین، «سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ» که ذیل آیه مذکور، آمده است به این معنی است که انسان اگر کار نیکی انجام بدهد خداوند متعال بیشتر از آنچه به بقیه داده است، به او پاداش خواهد داد.

 

تفسیر آیه 59

«فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ»[4]؛ اما افراد ستمگر، اين سخن را كه به آنها گفته شده بود، تغيير دادند (و به جاى آن، جمله استهزاء آميزى گفتند) لذا بر ستمگران، در برابر اين نافرمانى، عذابى از آسمان فرستاديم.

معانی واژه‎ها

 «بدّل»: عنوان تبدیل در بسیاری از خصوصیات مفهومی با عنوان تغییر هماهنگ است، یعنی گاهی واژه «تبدیل» و گاهی واژه «تغییر» به کار می‎رود. البته تفاوت‎هایی نیز بین این دو واژه هست. برخی از مفسرین در مغایرت بین «تبدیل» و «تغییر» گفته‎اند که واژه «تغییر» غالباً در رابطه با دگرگونی احوال [، یعنی جایگزین شدن حالتی به جای حالتی] به کار می‎رود، اما واژه «تبدیل» در رابطه با دگرگونی اشخاص [، یعنی جایگزین شدن شخصی به جای شخصی دیگر] به کار می‎رود لذا تعبیر «أبدال» که در رابطه با شخصیت‎های عرفانی و پاک‎سرشت به کار می‎رود و گفته می‎شود که فلانی از أبدال است است به این معنی است که افراد دیگری جایگزینشان می‎شوند.

در بعضی از تعبیرات این‎گونه آمده است: «فإذا اردت مقام الأبدال فعلیک بتبدیل الأحوال»؛ اگر می‎خواهی به مقام پاکان و شایستگان برسی باید حالات خود را عوض کنی.

«رجز»: «رجز» گاهی به معنای عذاب است: «إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزاً مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ»[5]. رجز در این آیه به معنای عذاب است.

گاهی «رجز» به معنای «رجس»، یعنی پلیدی و آلودگی می‎آید: «...وَ يُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ يُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ»[6]. رجز در این آیه به معنای آلودگی است.

کلمه «رجس» نیز به معنای پلیدی و آلودگی است: «...إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً»[7].

گاهی نیز «رجس» به معنای عذاب آمده است: «...قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ...»[8]، رجس در این آیه به معنای عذاب است.

بنابراین، نمی‎توان نتیجه گرفت که «رجز» و «رجس» مترادفند، بلکه در معنی تفاوت‎هایی دارند.

نکته جالب این است که گفته‎اند که «رِجز» به معنای لرزش و اضطراب است و واژه «رَجَز» از «رجز» گرفته شده است و به شعری گفته می‎شود که وقتی خوانده می‎شود، با توجه به لحن و محتوایی که دارد باعث می‎شود که طرف مقابل تکان بخورد و بلرزد و در جنگ‎ها که رَجَز خوانده می‎شده است به همین خاطر بوده است که در دل طرف مقابل، ترس و اضطراب ایجاد کنند.

مرحوم طبرسی (ره) در کتاب مجمع البیان فرموده است که «رجز» در لغت اهل حجاز به معنای عذاب است و حدیثی از پیامبر اسلام (ص) نقل کرده است که آن حدیث درباره طاعون وارد شده است، یعنی در این حدیث، طاعون مصداق «رجز» به معنای عذاب قرار داده شده است:

قال النبی (ص) فی الطاعون: «انه رجز عُذِّب به بعض الأمم قبلکم»؛ طاعون، عذابی است که امت‎های قبل از شما به آن مبتلا شده‎اند[9].

در بعضی از روایات آمده است که طاعون به سرعت در بین بنی‎اسرائیل شیوع پیدا کرد و عده‎ای را از بین برد و همان‎طور که گفته شد که «رَجَز» از «رِجز» به معنای لرزش و اضطراب است، یکی از نشانه‎های طاعون که نیز گاهی از آن به «رِجز» تعبیر شده است، لرزش و اضطرابی است که در شخص ایجاد می‎شود.

«الحمد لله رب العالمین»



[1].«البقرة»: 58.  

[2]. «التوبة»: 120؛ «هود»: 115؛ «یوسف»: 90.

[3]. «الطلاق»: 3.

[4]. «البقرة»: 59.

[5]. «العنکبوت»: 34.

[6]. «الأنفال»: 11.

[7]. «الأحزاب»: 33.

[8]. «الأعراف»: 71.

[9]. طبرسی، مجمع البیان، ج1، ص248.

Please publish modules in offcanvas position.