درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته) موضوع کلی: فصل فیالإستنجاء تاریخ: 3 بهمن 1395 موضوع جزئی: کیفیت تطهیر مخرج بول مصادف با: 23 ربیعالثانی 1438 سال تحصیلی: 96- 95 جلسه: 50 |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
فصل في الاستنجاء
«يجب غسل مخرج البول بالماء مرّتين و الأفضل ثلاث بما يسمّى غسلًا و لا يجزئ غير الماء و لا فرق بين الذكر و الأُنثى و الخنثى؛ كما لا فرق بين المخرج الطبيعي و غيره، معتاداً أو غير معتاد»[1].
به نظر مرحوم سید (ره)، واجب است که مخرج بول به وسیله آب دو بار شسته شود و بهتر این است که سه بار باشد، به نحوی که شستن نامیده شود و غیر آب [برای تطهیر مخرج بول] کفایت نمیکند و در این جهت، بین مذکر، مؤنث و خنثی فرقی نیست؛ همانطور [که در کیفیت تطهیر] بین مخرج طبیعی و غیر طبیعی تفاوتی نیست؛ چه بول از مخرج غیر طبیعی، عادی یا همیشگی شده باشد و چه بول از مخرج غیر طبیعی، اتفاقی، اضطراری، موقتی یا غیر عادی باشد.
در جلسه گذشته، در رابطه با عدم تطهیر مخرج بول به غیر آب مطالبی بیان شد و نتیجه این شد که مخرج بول، فقط به وسیله آب قابل تطهیر است و به وسیله مسح با سنگ و امثال آن، پاک نمیشود؛ بر خلاف مخرج غائط که علاوه بر تطهیر آن به وسیله آب، به وسیله مسح با سنگ و امثال آن نیز قابل تطهیر است.
سؤال: آیا تطهیر مخرج بول با یک بار شستن [به وسیله آب قلیل] حاصل میشود یا اینکه مجرای بول باید [با آب قلیل] دو بار شسته شود تا تطهیر حاصل شود؟
در رابطه با تطهیر مخرج بول [به وسیله آب قلیل] دو قول مطرح است:
قول اول، اینکه مخرج بول با یک بار شستن پاک میشود. عدهای، مثل صاحب جواهر (ره)، معتقدند که مخرج بول با یک بار شستن تطهیر میشود. صاحب جواهر (ره) بر این مطلب ادعای شهرت کرده است و همچنین، به روایاتی دال بر کافی بودن یک بار شستن مخرج بول، استناد کرده است.
قول دوم، اینکه مخرج بول با دو بار شستن پاک میشود و یک بار شستن کافی نیست. نظر مرحوم سید (ره) این است که مخرج بول به وسیله آب قلیل باید دو بار شسته شود [؛ بر خلاف مخرج غائط که بدون اعتبار تعدّد، با آب نیز پاک میشود].
عدهای دیگر، مثل مرحوم صدوق (ره)، محقق کرکی (ره) و شهیدین نیز معتقدند که از روایات و نصوص استفاده میشود که مخرج بول با دو بار شستن پاک میشود و یک بار شستن کفایت نمیکند. نظر مختار نیز همین است، یعنی یک بار شستن برای تطهیر مخرج بول کافی نیست و روایات دال بر کفایت یک بار شستن مخرج بول، سنداً و دلالةً مخدوشند.
روایات دال بر کافی بودن یک بار شستن مخرج بول، برای حصول طهارت
روایت اول: عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ؛ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع): الْوُضُوءُ الَّذِي افْتَرَضَهُ اللَّهُ عَلَى الْعِبَادِ لِمَنْ جَاءَ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ بَالَ؛ قَالَ: «يَغْسِلُ ذَكَرَهُ وَ يُذْهِبُ الْغَائِطَ ثُمَّ يَتَوَضَّأُ مَرَّتَيْنِ مَرَّتَيْنِ»[2].
یونس بن یعقوب گفته است که به امام صادق (ع) گفتم که وضوئی را که خداوند متعال بر بندگان واجب کرده است، برای کسی که غائط یا بول از او دفع شده است [، به چه کیفیت است؟] آن حضرت (ع) فرمود که آلت تناسلیاش را میشوید و غائط را برطرف میکند، سپس دو بار دو بار وضو میگیرد [به استحباب دو بار شستن صورت و دستها اشاره دارد].
تقریب استدلال به روایت مذکور
گفته شده است که روایت موثقه مذکور، در مقام بیان چیزی است که در استنجاء معتبر است، یعنی در روایت هم از وضوء و هم از استنجاء سؤال شده است و حضرت (ع) آنچه را که در رابطه با استنجاء معتبر است، مطرح کرده است و کلام حضرت (ره) در رابطه با بول که فرموده است: «یغسل ذَکَره»، اطلاق دارد و یک بار شستن را نیز شامل میشود و حضرت (ع) شستن را به دو بار مقید نکرده است و نفرموده است: «یغسل ذَکره مرتین»، تا گفته شود که دو بار شستن مخرج بول لازم است لذا روایت مذکور، در کافی بودن یک بار شستن ظهور دارد؛ به خصوص اینکه امام صادق (ع) در رابطه با وضو قید «مرتین» که حاکی از استحباب دو بار شستن است را مطرح کرده است. اگر دو بار شستن در رابطه با شستن مخرج بول نیز لازم بود، آن حضرت (ع) باید قید «مرتین» را در رابطه با بول نیز مطرح میکرد و از اینکه قیدی در کلام امام صادق (ع) در رابطه با تطهیر مخرج بول نیامده است، فهمیده میشود که یک بار شستن مخرج بول کافی است.
اشکالات بر استدلال مذکور
اولاً: به تناسب سؤالی که در روایت مذکور، مطرح شده است، امام صادق (ع) فقط در مقام بیان وضو بوده است و در مقام بیان استنجاء نبوده است. بنابراین، پاسخ حضرت (ع) متناسب با مورد سؤال بوده است و حضرت (ع) در صدد پاسخ دادن کیفیت تطهیر مخرج بول و غائط نبوده است و بحث از استنجاء ربطی به سؤال سائل نداشته است و مسألهای فرعی بوده است که حضرت (ع) تفضلاً آن را مطرح کرده است. به علاوه اینکه روایت مذکور، به اصلِ اشتراط استنجاء اشاره دارد، ولی به کیفیت استنجاء اشارهای ندارد و در مقام بیان کیفیت استنجاء نیست.
ثانیاً: کلام امام صادق (ع) که در باب وضوء فرموده است: «مرتینِ مرتینِ»، در حقیقت ناظر به نفی کاری است که عامّه انجام میدهند چون آنها در باب وضو بیش از دو بار شستن را لازم میدانند، یعنی سه بار شستن را لازم میدانند که این یک نوع تشریع است و حرام است لذا امام (ع) با عبارت «مرتین مرتین»، در صدد نفی کار عامّه بوده است و طرح بحث استنجاء از جانب آن حضرت (ع) از باب تفضل بوده است، یعنی وقتی از آن حضرت (ع) در رابطه با وضو سؤال شده است، ایشان (ع) فرموده است که مثل اهل سنت وضو نگیرید و صورت و دستها را دو بار بیشتر نشویید و بحث از استنجاء ربطی به سؤال سائل نداشته است و مسألهای فرعی بوده است که آن حضرت (ع) تفضلاً اصل استنجاء را مطرح کرده است و کیفیت استنجاء را مطرح نکرده است.
ان قلت: درست است که سؤال سائل از وضو بوده است، ولی امام صادق (ع) علاوه بر بیان اصل وضو، در مقام بیان مقدمه وضو و آنچه در وضو معتبر است نیز بوده است لذا بحث از استنجاء یک بحث فرعی و تفضلی نبوده است، بلکه سؤال سائل امتداد دارد و فقط مربوط به وضو گرفتن نیست، بلکه مربوط به این است که کسی که بول یا غائط از او خارج شده است، چگونه وضو بگیرد؟ بنابراین، استنجاء که مقدمه وضو است نیز در سؤال آمده است لذا اینگونه نیست که سؤال فقط به وضو مربوط باشد و استنجاء یک بحث فرعی باشد، بلکه سؤال علاوه بر وضو، استنجاء را نیز در برمیگیرد. بنابراین، چون بحث استنجاء نیز به عنوان یک بحث اصلی مطرح است، میتوان به آن استناد کرد و گفته میشود که موثقه یونس بن یعقوب به اطلاقش یک بار شستن را نیز شامل میشود. بنابراین، یک بار شستن مخرج بول در حصول طهارت کافی است.
قلنا: بر فرض که پذیرفته شود که موثقه یونس بن یعقوب اطلاق دارد و به اطلاقش بر کافی بودن یک بار شستن مخرج بول برای حصول طهارت دلالت کند، لکن اطلاق این روایت به وسیله روایاتی که مشتمل بر قید «مرتین» است قید میخورد و مطلق بر مقید حمل میشود لذا نمیتوان به اطلاق این روایت برای کافی بودن یک بار شستن مخرج بول برای حصول طهارت، استناد کرد.
روایت دوم: عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُورٍ وَ يُجْزِيكَ مِنَ الِاسْتِنْجَاءِ ثَلَاثَةُ أَحْجَارٍ بِذَلِكَ جَرَتِ السُّنَّةُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ أَمَّا الْبَوْلُ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ غَسْلِهِ»[3].
زراره در روایت صحیحه مذکور از امام باقر (ع) نقل کرده است که حضرت (ع) فرموده است که نماز بدون طهارت محقق نمیشود و استنجاء به وسیله سه قطعه سنگ برای حصول طهارت کفایت میکند و سنت رسول اکرم (ص) اینگونه بوده است، اما [مخرج] بول حتماً باید شسته شود [تا طهارت حاصل شود].
گفته شده است که از این روایت دو چیز استفاده میشود؛ اول، اینکه مخرج بول حتماً باید شسته شود و فقط به وسیله آب پاک میشود، ولی مخرج غائط علاوه بر شستن با آب، به وسیله مسح سنگ نیز پاک میشود؛ دوم، اینکه عبارت «لَا بُدَّ مِنْ غَسْلِهِ»، اطلاق دارد و یک بار شستن را نیز شامل میشود. بنابراین، یک بار شستن مخرج بول برای حصول طهارت کافی است.
اشکالات بر استدلال به روایت دوم
اولاً: روایت مذکور، در مقام بیان کیفیت شستن مخرج بول که یک بار شستن کافی است یا کافی نیست، نمیباشد، بلکه این روایت فقط در مقام بیان فرق گذاشتن بین غائط و بول است، به این بیان که در تطهیر مخرج غائط علاوه بر شستن با آب، مسح به وسیله سنگ نیز موجب حصول طهارت میشود، ولی مخرج بول فقط به وسیله شستن با آب تطهیر میشود، همانند مثال معروف در باب سگهای معلّمه [که قرآن فرموده است: «... فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ...»[4]؛ پس، از آنچه اين حيوانات براى شما (صيد مىكنند و) نگاه مىدارند، بخوريد] که آن آیه شریفه فقط در مقام بیان این است که حیوانی که به وسیله سگ معلمه شکار میشود، به عنوان ذبح تلّقی میشود و خوردن گوشتش حلال است، ولی در مقام بیان عدم لزوم شستن موضعی از بدن حیوان که سگ معلمه آن را مسح کرده است، نیست و نمیتوان با استناد به عبارت «فکلوا...»، گفت که آن موضعی که سگ مسح کرده است نیز پاک است و نیاز به شستن ندارد.
ثانیاً: بر فرض که پذیرفته شود که روایت مذکور، به قرینه اینکه مسح با سه سنگ در رابطه با تطهیر مخرج غائط مطرح شده است، ولی در رابطه با شستن مخرج بول، تحدیدی صورت نگرفته است، ظهور در این دارد که این روایت از جهت کیفیت شستن مخرج بول اطلاق دارد و یک بار شستن را نیز شامل میشود، لکن پاسخ این است که اطلاق این روایت به وسیله روایاتی که مشتمل بر قید «مرتین» است، قید میخورد و مطلق بر مقید حمل میشود لذا نمیتوان به اطلاق این روایت برای کافی بودن یک بار شستن مخرج بول برای حصول طهارت، استناد کرد.
روایت سوم: عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا انْقَطَعَتْ دِرَّةُ الْبَوْلِ فَصُبَّ الْمَاءَ»[5].
جمیل بن درّاج در روایت صحیحه مذکور، از امام صادق (ع) نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرموده است که زمانی که ریزش بول تمام شد، آب بریز.
گفته شده است که عبارت «فَصُبَّ الْمَاءَ»، اطلاق دارد و یک بار آب ریختن بر مخرج بول را نیز شامل میشود.
اشکالات بر استدلال به روایت سوم
اولاً: ظاهر روایت صحیحه جمیل بن درّاج در مقام بیان کیفیت شستن مخرج بول نیست، بلکه در مقام بیان این نکته است که استبراء واجب نیست و فقط میخواهد بگوید که وقتی ریزش بول قطع شد، مخرج بول با ریختن آب پاک میشود و استبراء واجب نیست.
ثانیاً: بر فرض که پذیرفته شود که روایت مذکور، از جهت کیفیت شستن مخرج بول اطلاق دارد و یک بار شستن را نیز شامل میشود، پاسخ این است که اطلاق این روایت به وسیله روایاتی که مشتمل بر قید «مرتین» است، قید میخورد و مطلق بر مقید حمل میشود لذا نمیتوان به اطلاق این روایت برای کافی بودن یک بار شستن مخرج بول برای حصول طهارت، استناد کرد.
«والحمدلله رب العالمین»