فصلٌ في الوضوءات المستحبة96/08/08

درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: فصلٌ في الوضوءات المستحبة                                                      تاریخ: 8 آبان 1396

موضوع جزئی: اقسام وضوی مستحب                                                                                    مصادف با: 10 صفر 1439

سال تحصیلی: 98- 97                                                                                                        جلسه: 18

                                                                                                   

  «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

بحث در مسأله 487 بود. عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، قسم اول از اقسام وضوهای مستحب [وضو برای رفع حدث اصغر]، به غایتی که به خاطر آن وضو گرفته است، اختصاص ندارد، بلکه با آن وضویی [که به قصد خاصی] که انجام شده است، انجام جمیع غایاتی که مشروط به وضو است، مباح است.

همچنین، عرض شد که دلیل حکم به کفایت وضوی مستحبی برای انجام همه غایاتی که مشروط به وضو و طهارتند، این است که انجام مواردی که به عنوان غایات وضو ذکر شده‎اند مشروط به داشتن طهارت است و زمانی که انسان به خاطر غایتی از غایات، وضو گرفته باشد، طهارت حاصل شده است و لذا برای انجام سایر غایات نیاز به وضوی مجدد نیست و همان وضوی قبلی کفایت می‎کند. کلمات فقها نیز حاکی از کفایت همان وضوی مستحبی [که شخص به خاطر غایتی از غایات وضو، انجام داده است] برای انجام سایر غایات بود که در جلسه گذشته به بعضی از آن کلمات اشاره شد.

روایاتی نیز در این رابطه وارد شده‎اند که وضو، رافع حدث و طهارت‎آور است لذا انجام همه غایاتی که مشروط به وضویند، با وضوی واحد ممکن است. روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا (ع)؛ قَالَ: «إِنَّمَا أُمِرَ بِالْوُضُوءِ وَ بُدِئَ بِهِ لِأَنْ يَكُونَ الْعَبْدُ طَاهِراً إِذَا قَامَ بَيْنَ يَدَيِ الْجَبَّارِ عِنْدَ مُنَاجَاتِهِ...»[1].

فضل بن شاذان از امام رضا (ع) نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرموده است که به وضو امر شده است و به وضو شروع شده است تا هنگامی که عبد برای مناجات در پیشگاه پروردگار عالم می‎ایستد، طاهر باشد... .

روایت مذکور، حاکی از این است که وضو، رافع حدث است لذا وقتی رافع حدث بود، انجام هر چیزی که مشروط به وضو باشد با همان وضوی واحد، جایز است.

روایت دوم: عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا دَخَلْتَ الْمَسْجِدَ وَ أَنْتَ تُرِيدُ أَنْ تَجْلِسَ فَلَا تَدْخُلْهُ إِلَّا طَاهِراً»[2].

علاء بن فضیل از کسی که برای او روایت کرده است از امام باقر (ع) نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرموده است که اگر داخل مسجد شدی و خواستی بنشینی، پس داخل مسجد نشو مگر اینکه طهارت داشته باشی.

روایت سوم: مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْمُفِيدُ فِي الْأَمَالِي بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسٍ فِي حَدِيثٍ؛ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «يَا أَنَسُ أَكْثِرْ مِنَ الطَّهُورِ يَزِيدُ اللَّهُ فِي عُمُرِكَ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَكُونَ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ عَلَى طَهَارَةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّكَ تَكُونُ إِذَا مِتَّ عَلَى طَهَارَةٍ مِتَّ شَهِيداً»[3].

شیخ مفید (ره) به اسناد خودش از أنس نقل کرده است که أنس گفته است که رسول اکرم (ص) فرمود که ای أنس طهارت داشتن را زیاد کن که خداوند متعال عمرت را زیاد می‎کند و اگر توانستی شب و روز طهارت داشته باشی این کار را بکن که اگر با طهارت بمیری، شهید خواهی مُرد.

روایات مذکور، در این ظهور دارند که وضو، رافع حدث است بنابراین، وقتی انسان وضو گرفت طهارت حاصل می‎شود لذا هر غایتی [چه مستحب و چه واجب] که مشروط به طهارت باشد را می‎تواند انجام دهد و نیاز به وضوی مجدد نیست.

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «بخلاف الثاني و الثالث، فإنّهما إن وقعا على نحو ما قُصدا لم يؤثّرا إلّا فيما قصدا لأجله. نعم، لو انكشف الخطأ بأن كان محدثاً بالأصغر فلم يكن وضوؤه تجديديّاً و لا مجامعاً للأكبر رجعا إلى الأوّل، و قوي القول بالصحّة و إباحة جميع الغايات به إذا كان قاصداً لامتثال الأمر الواقعي»[4]‌.

به نظر مرحوم سید (ره)، قسم اول از اقسام وضوهای مستحب [وضو در حال حدث اصغر]، به غایتی که به خاطر آن وضو گرفته است، اختصاص ندارد، بلکه با آن وضویی [که به قصد خاصی] که انجام شده است، انجام جمیع غایاتی که مشروط به وضو است، مباح است به خلاف قسم دوم [وضو در حال طهارت، مثل وضوی تجدیدی] و قسم سوم [ وضو در حال حدث اکبر]، پس این دو [قسم دوم و سوم] اگر به همان نحوی که قصد شده باشند، واقع شوند، مؤثر نیستند مگر در آنچه که به خاطر آن قصد شده‎اند [، یعنی اگر شخص جنب بوده است و به خاطر خوردن، وضو گرفته است نسبت به خوردن تأثیر دارد و نسبت به امور دیگر مثل خواب مؤثر نیست].

دلیل عدم ترتب اثر بر وضوی تجدیدی

دلیل اینکه وضوی تجدیدی نسبت به غایات دیگر مؤثر نیست این است که وضوی تجدیدی غایتی جز تجدید وضو ندارد، یعنی شخص با اینکه طهارت دارد دوباره وضو می‎گیرد و وضوی دوم، چیزی بر طهارت او نمی‎افزاید پس زمینه‎ای باقی نمی‎ماند که در غایت دیگری تأثیر داشته باشد چون طهارت با وضوی اول محقق شده است و وضوی تجدیدی، طهارتی افزون بر طهارت اول ایجاد نکرده است و انسان فقط از باب مطلوبیت و استحباب دوباره وضو گرفته است لذا اثر دیگری افزون بر وضوی اول، بر وضوی تجدیدی بار نمی‎شود و اثری که بر وضو بار می‎شود [، یعنی رافعیت حدث] مربوط به وضوی اول است و وضوی تجدیدی هیچ اثری به دنبال ندارد.

اگر گفته شود که غایت وضوی تجدیدی، کون علی الطهارة [بودن بر طهارت] است، عرض می‎شود که کون علی الطهارة با وضوی اول محقق شده است لذا وضوی دوم، فقط از باب مطلوبیت و استحباب است و اثری بر آن مترتب نمی‎شود.

روایات نیز بر عدم ترتب اثر بر وضوی تجدیدی دلالت دارند که در ذیل به چند روایت در این رابطه اشاره می‎شود:

روایت اول: عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «مَنْ جَدَّدَ وُضُوءَهُ لِغَيْرِ حَدَثٍ جَدَّدَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ مِنْ غَيْرِ اسْتِغْفَار»[5].

مفضل بن عُمر در روایت مذکور از امام صادق (ع) نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرموده است که کسی که وضوی خود را بدون اینکه حدثی از او سر زده باشد، تجدید کند خداوند متعال توبه‎اش را تجدید خواهد کرد بدون آنکه استغفار کرده باشد.

روایت دوم: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع): «الْوُضُوءُ بَعْدَ الطَّهُورِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ فَتَطَهَّرُوا»[6].

محمد بن مسلم از امام صادق (ع) نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرموده است که امیرالمؤمنین امام علی (ع) فرموده است که وضو گرفتن بعد از طهارت ده ثواب دارد، پس وضو بگیرد.

بنابراین، با توجه به دو روایت مذکور، اثری بر وضوی تجدیدی مترتب نمی‎شود و وضوی تجدیدی فقط مطلوبیت و استحباب دارد. پس در رابطه با قسم دوم [وضوی تجدیدی]، نظر مختار، همان نظر مرحوم سید (ره) است، یعنی وضوی تجدیدی اثری جدای از اثر وضوی اول ندارد و فقط مطلوبیت و استحباب دارد.

کلام آیت الله خویی (ره) در رابطه با قسم سوم [وضو در حال حدث اکبر]

آیت الله خویی (ره) [7] و بعضی از بزرگان دیگر نیز همانند مرحوم سید (ره)، در رابطه با قسم سوم [وضو در حال حدث اکبر]‌ نیز همانند قسم دوم [وضوی تجدیدی]، گفته‎اند که اثری بر این قسم از وضو مترتب نمی‎شود و جدای از غایت خاصی که به خاطر آن وضو گرفته است، غایت دیگری برای آن متصور نیست چون چنین وضویی، مفید طهارت نیست زیرا وضو نمی‎تواند حدث اکبر را رفع کند، بلکه فقط برای رفع کراهت است لذا وضویی که شخص، در حال حدث اکبر می‎گیرد، چون مفید طهارت نیست مواردی که مشروط به داشتن طهارت است، مثل نماز خواندن، مس کتابت قرآن و امثال آن را شامل نمی‎شود و نسبت به این‎گونه موارد مفید نیست. همچنین، موارد دیگر غیر از موردی که به خاطر آن وضو گرفته است را شامل نمی‎شود، یعنی اگر به خاطر خوردن وضو گرفته است، آن وضو مفید برای خوابیدن نیست و کراهت خوابیدن را برطرف نمی‎کند.

اشکال به آیت الله خویی (ره)

کلام مرحوم سید (ره)، آیت الله خویی (ره) و تابعین این دو نسبت به غایاتی که مشروط به طهارتند، مثل نماز، مس کتابت قرآن و امثال آن درست است چون وضوی قسم سوم، مفید طهارت نیست، لکن سخن این بزرگان نسبت به غایات دیگر که مشروط به طهارت نیستند، صحیح نیست لذا اگر کسی برای رفع کراهت از خوردن در حال جنابت، وضو بگیرد، می‎تواند با همان وضو بخوابد و آن وضو رافع کراهت از خوب با حالت جنابت نیز خواهد بود.

آیت الله حکیم (ره) نوشته است «أما الثالث فمن القريب الاكتفاء به لغايات متعددة ما لم ينقض مثلًا إذا توضأ الجنب للأكل اكتفى به في الأكل و الشرب و الجماع أو النوم و لو توضأ غاسل الميت للتكفين جاز له الاكتفاء به في الدفن، إلا أن يمس الميت عند تكفينه فينتقض و لو توضأ للجماع فجامع انتقض و احتاج إلى تكريره للأكل و الشرب و النوم و الوجه في هذه الدعوى: أن سياق نصوص مشروعيته للغايات المذكورة سياق نصوص مشروعيته لغيرها، الظاهرة في أن المعتبر هو كونه على وضوء غير منتقض، فما دام الوضوء على حاله غير منتقض يكتفى به في الغايات المقصودة بفعله»[8].

 آیت الله حکیم (ره) فرموده است که تا زمانی که وضو نقض نشده باشد، شخص می‎تواند از وضویی که گرفته برای غایات متعددی که مشروط به طهارت نیستند، استفاده کند.  

نکته: عدم ترتب اثر بر قسم سوم، در صورتی است که آنچه را قصد کرده است، محقق شود، یعنی اگر شخص به تصور اینکه محدث به حدث اکبر است، وضو بگیرد، در واقع نیز باید حدث اکبر از او سر زده باشد و گرنه اگر شخص به تصور اینکه محدث به حدث اکبر است، وضو بگیرد و بعداً معلوم شود که حدث اکبر از او سر نزده است، بلکه محدث به حدث اصغر بوده است، در این صورت وضویی که گرفته است از قسم اول [وضو در حال حدث اصغر] محسوب می‎شود و لذا اثر بر آن مترتب می‎شود و همه غایاتی که مشروط به وضویند را می‎تواند انجام دهد.

       

«والحمدلله رب العالمین»



[1]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب الوضوء، باب1، ص367، ح9.  

[2]. همان، باب10، ص380، ح1.

[3]. همان، باب11، ص383، ح3.

[4]. سید محمدکاظم، طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص196.

[5]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب الوضوء، باب8، ص377، ح7.

[6]. همان، ص378، ح10.  

[7]. سید ابوالقاسم، موسوی خویی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، ج4، ص22. 

[8]. سید محسن، طباطبایی حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ج2، ص301.

Please publish modules in offcanvas position.