فقه

                                                                                                   

  «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

مسأله 488: «إذا كان للوضوء الواجب غايات متعدّدة فقصد الجميع حصل امتثال الجميع و أُثيب عليها كلّها و إن قصد البعض حصل الامتثال بالنسبة إليه و يثاب عليه، لكن يصحّ بالنسبة إلى الجميع و يكون أداءً بالنسبة إلى ما لم يقصد و كذا إذا كان للوضوء المستحب غايات عديدة و إذا اجتمعت الغايات الواجبة و المستحبّة أيضاً يجوز قصد الكلّ و يثاب عليها و قصد البعض دون البعض و لو كان ما قصده هو الغاية المندوبة و يصحّ معه إتيان جميع الغايات و لا يضرّ في ذلك كون الوضوء عملًا واحداً لا يتّصف بالوجوب و الاستحباب معاً و مع وجود الغاية الواجبة لا يكون إلّا واجباً لأنّه على فرض صحّته لا ينافي جواز قصد‌ الأمر الندبي و إن كان متّصفاً بالوجوب، فالوجوب الوصفي لا ينافي الندب الغائي، لكن التحقيق صحّة اتّصافه فعلًا بالوجوب و الاستحباب من جهتين»^[1]‌.

مرحوم سید (ره) فرموده است که اگر وضوی واجب، غایات متعددی داشته باشد و شخص همه آن غایات را [با وضوی واحد] قصد کند، [با وضوی واحد] امتثال جمیع آن غایات محقق خواهد شد و ثواب نیز به همه آن غایات تعلق خواهد گرفت و اگر شخص [با وضویی که می‎گیرد،] بعضی از غایات را قصد کند، امتثال نسبت به همان غایتی که قصد کرده است، محقق خواهد شد و ثواب به همان غایت تعلق می‎گیرد، اما وضویی که گرفته است نسبت به همه غایات، صحیح است [، یعنی وضوی شخص نسبت به غایات دیگری که از ابتدا قصد نکرده بوده نیز صحیح است] و تکلیف نسبت به غایاتی که از ابتدا قصد نشده بود نیز ادا می‎شود [، مثل اینکه شخص به قصد خواندن نماز در مسجد الحرام، وضو گرفته است و بعد از ورود به مسجد الحرام طواف واجب را (که نماز آن واجب است) نیز انجام دهد]. در غایات مستحبی که بر وضو مترتب می‎شوند نیز مطلب از همین قرار است [، یعنی اگر همه غایات، قصد شده باشند، با وضوی واحد، همه آن غایات امتثال شده است و ثواب به همه آنها تعلق خواهد گرفت و اگر بعضی از غایات قصد شده باشند، امتثال نسبت به همان غایتی که قصد شده است، محقق خواهد شد و ثواب نیز به همان غایت تعلق خواهد گرفت، اما وضویی که گرفته است نسبت به همه غایات، صحیح است]...

چند فرع در مسأله مذکور، قابل بررسی است:

فرع اول اینکه، اگر وضوی واجب غایات متعددی داشته باشد و شخص همه آن غایات را [با یک وضوی واجب] قصد کند، [با وضوی واحد] امتثال جمیع آن غایات محقق شده است و ثواب نیز به همه آن غایات تعلق خواهد گرفت.

فرع دوم اینکه، اگر شخص [با وضویی که می‎گیرد،] بعضی از غایات را قصد کند، امتثال نسبت به همان غایتی که قصد کرده است، محقق خواهد شد و ثواب به همان غایت تعلق می‎گیرد، اما وضویی که گرفته است نسبت به همه غایات، صحیح است [، یعنی وضوی شخص نسبت به غایات دیگری که از ابتدا قصد نکرده بوده نیز صحیح است] و تکلیف نسبت به غایاتی که از ابتدا قصد نشده بود نیز ادا می‎شود [، مثل اینکه شخص به قصد خواندن نماز در مسجد الحرام، وضو گرفته است و بعد از ورود به مسجد الحرام طواف واجب را (که نماز آن واجب است) نیز انجام دهد].

دو نکته در رابطه با غایاتی که بر وضو مترتب می‎شوند:

نکته اول: گاهی غایاتی که بر وضو مترتب می‎شوند، واجبند، گاهی مستحبند و گاهی غایات مترتب بر وضو، ترکیبی از غایات واجب و مستحبند. اگر مکلف به قصد انجام غایت واجب وضو بگیرد، آثار غایت واجب بر آن وضو مترتب خواهد شد و اگر به قصد انجام غایت مستحب، وضو بگیرد، آثار غایت مستحب بر آن وضو مترتب خواهد شد و بر اساس آنچه قصد کرده است، به او ثواب داده خواهد شد.

نکته دوم: قصد شخص نسبت به غایاتی که بر وضو مترتب می‎شود، گاهی قصد تفصیلی است و گاهی قصد اجمالی است. گاهی نیز قصد مورد نظر، به صورت عرضی است و گاهی به صورت طولی است، یعنی گاهی آنچه قصد شده‎اند در عرض هم و به صورت یک‎جا قصد شده‎اند، مثل اینکه قصد کرده است برای نماز ظهر، نماز عصر و نماز طواف وضو بگیرد، ولی گاهی غایاتی که قصد شده‎اند در طول هم هستند، مثل اینکه نخست، قصد کرده است که برای نماز واجب وضو بگیرد و سپس قصد می‎کند که با وضویی که برای نماز واجب گرفته است، طواف را نیز انجام بدهد.  

فرع سوم اینکه، اگر غایات واجب و مستحب با هم جمع شوند [، مثل اینکه شخص با وضوی واحد بخواهد نماز نافله صبح و فریضه صبح را انجام دهد]، جایز است که شخص [با وضوی واحد] همه آن غایات واجب و مستحب را قصد کند و ثواب نیز به همه آن غایات تعلق می‎گیرد [، یعنی شخص اگر هر دو غایت واجب و مستحب را قصد کند، امتثال نسبت به هر دو غایت واجب و مستحب، محقق شده است و به هر دو ثواب تعلق می‎گیرد]؛ اعم از اینکه گفته شود که امر استحبابی در امر وجوبی مُندَک می‎شود [، یعنی محو می‎شود] و یا اینکه امر استحبابی در امر وجوبی مندک نمی‎شود و امر استحبابی و وجوبی مستقلند.

سؤال: اگر شخص به قصد انجام غایت واجب وضو گرفته است [که طبعاً وضوی او صحیح است و جای بحث ندارد]، آیا می‎تواند با این وضو، غایت مستحب را نیز انجام بدهد؟

پاسخ: انجام غایت مستحب با وضویی که به قصد انجام غایت واجب، گرفته شده است، اشکالی ندارد زیرا انجام امر استحبابی نیاز به یک مقدمه‎ای دارد [که داشتن طهارت است] و آن مقدمه با انجام وضوی واجب به قصد انجام غایت واجب، حاصل شده است.

سؤال

اگر شخص به قصد انجام غایت مستحب، وضو بگیرد، آیا می‎شود با چنین وضویی، غایت واجب را نیز انجام بدهد؟

پاسخ

عده‎ای گفته‎اند که چنین وضویی باطل است و نمی‎توان با این وضو امر واجب را اتیان کرد زیرا اولاً: ترتب دو غایت وجوب و مستحب بر وضویی که به قصد غایت مستحب، گرفته شده است، صحیح نیست چون اجتماع وجوب و استحباب در یک چیز امکان ندارد زیرا و وجوب و مستحب دو امر متضادند لذا اجتماع این دو ممکن نیست چون وجوب، چیزی است که فعل آن لازم است و ترک آن جایز نیست، اما مستحب، چیزی است که فعل آن رجحان دارد و ترک آن نیز جایز است لذا چیزی که ترک آن جایز نیست و فعل آن لازم است [واجب] و چیزی که ترک آن جایز است و فعل آن الزام آور نیست [مستحب] دو امر متضادند که با هم جمع نمی‎شوند.

توضیح اینکه، اگر وضوی که به قصد انجام مستحب گرفته شده است، مقدمه برای واجب قرار داده شود، در این صورت وضویی که مقدمه برای غایت واجب قرار گرفته است، متصف به وجوب می‎شود چون وقتی ذی‎المقدمه واجب باشد، مقدمه [وضو] نیز واجب می‎شود زیرا بین مقدمه و ذی‎المقدمه ملازمه وجود دارد و وقتی که این وضو جنبه وجوب پیدا کرد، نمی‎تواند متصف به وصف استحباب نیز باشد چون وجوب و استحباب متضادند و با هم جمع نمی‎شوند [الضّدان، امران وجودیان لایجتمعان و قد یرتفعان]. بنابراین، نمی‎توان با وضویی که به قصد انجام عمل مستحب، گرفته شده است، عمل واجب را انجام داد چون اگر بخواهد با آن وضو، عمل واجب را انجام بدهد، آن وضو [از باب مقدمه واجب] به وصف وجوب متّصف خواهد شد و چون از ابتدا به قصد انجام مستحب وضو گرفته است، انجام واجب با چنین وضویی ممکن نیست و آن وضو باطل خواهد شد زیرا «ما قُصِد لم یَقع و ما وَقع لم یُقصَد».

آیت الله خویی (ره) فرموده است که در صورتی نمی‎توان با وضویی که به قصد انجام مستحب، گرفته شده است، نمی‎توان امر واجب را انجام داد که به وجوب شرعی مقدمه قائل باشیم، ولی اگر وجوب شرعی مقدمه را قائل نباشیم، بلکه وجوب عقلی مقدمه را قائل باشیم مشکل، مذکور [اجتماع متضادان و «ما قصد لم یقع و ما وقع لم یقصد»] پیش نخواهد آمد و جمع بین وجوب عقلی مقدمه و استحباب مشکلی ندارد. در رابطه با وجوب مقدمه، دو دیدگاه وجود دارد؛ اول اینکه، همان‎طور که ذی‏المقدمه، شرعاً واجب است، مقدمه نیز شرعاً واجب است و دوم اینکه، مقدمه، وجوب شرعی ندارد.

بحث جلسه آینده: کلام شیخ انصاری (ره) و مرحوم سید (ره) در رابطه با جمع بین وضوی به قصد غایت مستحب و امثتال امر وجوبی با چنین وضویی، ان‎شاءالله در جلسه آینده بیان خواهد شد.

«الحمدلله رب العالمین»