فقه

                                                                                                    

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

فصل في بعض مستحبّات الوضوء

الأوّل: «أن يكون بمُدّ و هو ربع الصاع و هو ستّمائة و أربعة عشر مثقالًا و ربع مثقال، فالمدّ مائة و خمسون مثقالًا و ثلاثة مثاقيل و نصف مثقال و حمّصة و نصف»[1].

به نظر مرحوم سید (ره) اولین مورد از مستحبات وضو این است که آبی که برای وضو مصرف می‎شود به اندازه یک مُد باشد. مُد یک چهارم صاع است و صاع عبارت از ششصد و چهارده مثقال و یک چهارم مثقال است، پس مُد یکصد و پنجاه و سه و نیم مثاقل و یک نخود و نصف است.

البته آیت الله خویی (ره)، گفته است که عمده روایاتی که در رابطه با مستحبات وضو وارد شده‎اند، ضعیفند لذا قابل استناد نیستند و ایشان از مواردی که در باب مستحبات وضو مطرح شده است فقط به بحث استحباب یک بار یا دو بار شستن صورت و دو دست اشاره کرده است و بقیه موارد را متعرض نشده است. آیت الله خویی (ره) فرموده است که کسانی می‎توانند بحث مربوط به مستحبات وضو را پیگیری کنند که تسامح در ادله سنن را معتقد باشند، یعنی در مواردی که روایات مربوط به مستحبات ضعیفند، تسامحاً آن روایت ضعیف پذیرفته می‎شوند و یا از باب اخبار «مَن بلغ» به آن روایات ترتیب اثر داده می‎شود. آیت الله خویی (ره) فرموده است که چون عمده روایاتی که در رابطه با مستحبات وضو وارد شده‎اند، ضعیفند و ما قاعده تسامح در ادله سنن را قبول نداریم، این روایت قابل استناد نیستند.

مُد، سه چهارم کیلو، یعنی هفتصد و پنجاه گرم است و با توجه به اینکه هر صاع، چهار مُد است، بنابراین، هر صاع تقریباً سه کیلو است.

دلیل استحباب مصرف یک مُد آب برای وضو

اولاً: خلافی در این رابطه بین اصحاب نیست و اصحاب بر استحباب مصرف یک مُد آب برای وضو اجماع دارند.

آیت الله حکیم (ره) فرموده است: «كما هو مذهب علمائنا. كما عن المنتهى و التذكرة»[2].

ثانیاً: روایاتی نیز وارد شده‎اند که از آنها استفاده می‎شود که مستحب است برای وضو گرفتن یک مُد آب مصرف شود که روایت ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يَتَوَضَّأُ بِمُدٍّ وَ يَغْتَسِلُ بِصَاعٍ وَ الْمُدُّ رِطْلٌ وَ نِصْفٌ وَ الصَّاعُ سِتَّةُ أَرْطَالٍ»[3].

روایت مذکور، بر استحباب مصرف یک مُد آب برای وضو، دلالت دارد.

روایت دوم: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ أَنَّهُمَا سَمِعَاهُ يَقُولُ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يَغْتَسِلُ بِصَاعٍ مِنْ مَاءٍ وَ يَتَوَضَّأُ بِمُدٍّ مِنْ مَاءٍ»[4].

روایت سوم: عَنْ سَمَاعَةَ؛ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الَّذِي يُجْزِي مِنَ الْمَاءِ لِلْغُسْلِ، فَقَالَ: «اغْتَسَلَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) بِصَاعٍ وَ تَوَضَّأَ بِمُدٍّ وَ كَانَ الصَّاعُ عَلَى عَهْدِهِ خَمْسَةَ أَمْدَادٍ وَ كَانَ الْمُدُّ قَدْرَ رِطْلٍ وَ ثَلَاثَ أَوَاقٍ»[5].

سماعه در روایت موثقه مذکور، گفته است که از امام (ع) در رابطه با مقدار آبی که برای غُسل کفایت می‎کند، سؤال کردم، آن حضرت (ع) فرمود که رسول اکرم (ص) با یک صاع آب غُسل می‎کرد و با یک مُد آب وضو می‎گرفت و صاع، در زمان پیامبر (ص) به اندازه پنج مُد بود و مُد به اندازه یک رطل و سه اوقیه بود.

روایت چهارم: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ؛ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «الْوُضُوءُ مُدٌّ وَ الْغُسْلُ صَاعٌ وَ سَيَأْتِي أَقْوَامٌ بَعْدِي يَسْتَقِلُّونَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ عَلَى خِلَافِ سُنَّتِي وَ الثَّابِتُ عَلَى سُنَّتِي مَعِي فِي حَظِيرَةِ الْقُدْسِ»[6].

شیخ صدوق در روایت مرسله مذکور، گفته است که رسول اکرم (ص) فرموده است که مقدار آب مصرفی برای وضو یک مُد و برای غُسل یک صاع است و اقوامی بعد از من خواهند آمد که این مقدار را کم خواهند کرد، پس آنها بر خلاف سنت من خواهند بود و کسی که بر سنت من ثابت باشد در بهشت همراه من خواهد بود.

آیت الله سید عبدالأعلی سبزواری (ره) فرموده است که دلیل اینکه بر مقدار مُد برای وضو تأکید شده است، شاید این بوده است که در زمان‎های قدیم آب در همه جا، خصوصاً در حجاز کم بوده است و با توجه به تسهیل شریعت و اینکه تکالیف به نسبت به أقل جامعه از حیث تحمل، تشریع می‎شده است، بر استفاده آب به مقدار مُد، برای وضو تأکید شده است[7].

الثاني: «الاستياك بأيّ شي‌ء كان و لو بالإصبع و الأفضل عود الأراك»[8].

به نظر مرحوم سید (ره)، دومین مورد از مستحبات وضو مسواک زدن با هر چیزی است؛ هرچند که با انگشتان باشد و أفضل این است که با چوب درخت اراک مسواک بزند.

دلیل حکم مذکور

اولاً: مسواک زدن؛ به عنوان یکی از مستحبات وضو، اجماعی است و اختلافی در این رابطه نیست.

صاحب حدائق (ره) فرموده است: «و الظاهر انه لا خلاف بين أصحابنا (رضوان اللّه عليهم) في استحبابه مطلقا و خصوصا للوضوء و الصلاة لاستفاضة الأخبار بذلك»[9].

ثانیاً: روایاتی نیز در رابطه با استحباب مسواک زدن وارد شده‎اند که به اطلاقشان بر استحباب مسواک زدن با هر شیئی دلالت دارند. روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ؛ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) يَقُولُ: كَانَ فِي وَصِيَّةِ النَّبِيِّ (ص) لِعَلِيٍّ (ع)... إِلَى أَنْ قَالَ: «وَ عَلَيْكَ بِالسِّوَاكِ عِنْدَ كُلِّ وُضُوءٍ»[10].

روایت دوم: عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ السِّوَاكِ بَعْدَ الْوُضُوءِ، فَقَالَ: «الِاسْتِيَاكُ قَبْلَ أَنْ يَتَوَضَّأَ»...[11].

روایت سوم: عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ (ع)؛ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص)؛ قَالَ: «التَّسَوُّكُ بِالْإِبْهَامِ وَ الْمُسَبِّحَةِ عِنْدَ الْوُضُوءِ سِوَاكٌ»[12].

روایت چهارم: وَ عَنْ عَلِيٍّ بِإِسْنَادِهِ؛ قَالَ: «أَدْنَى السِّوَاكِ أَنْ تَدْلُكَهُ بِإِصْبَعِكَ»[13].

دلیل أفضلیت مسواک با چوب اراک

روایت اول: «كَانَ يَسْتَاكُ بِالْأَرَاكِ، أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِيلُ (ع)»[14].

پیامبر اکرم (ص) با چوب اراک مسواک می‎زد چرا که جبرئیل به پیامبر (ص) امر کرده بود که با چوب اراک مسواک بزند. بنابراین، از باب تأسّی به رسول اکرم (ص)، بهتر است که با چوب اراک مسواک شود.

روایت دوم: الرِّسَالَةُ الذَّهَبِيَّةُ، لِلرِّضَا (ع): «وَ اعْلَمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَنَّ أَجْوَدَ مَا اسْتَكْتَ بِهِ لِيفُ الْأَرَاكِ»[15].

در رساله ذهبیه آمده است که رسول گرامی اسلام (ص) به امیرالمؤمنین امام علی (ع) فرمود که بدان یا علی که بهترین چیزی که با آن مسواک می‎کنی چوب درخت اراک است.

فروع مربوط به مسواک زدن:

اول، اینکه اطلاق روایات مسواک زدن، أشیائی که امروزه با آنها مسواک زده می‎شود را نیز شامل می‎شود.

دوم، اینکه مقتضای اطلاق روایات این است که مسواک زدن فقط به دندان‎های طبیعی مربوط نمی‎شود، بلکه اگر کسی دندان مصنوعی داشت نیز مستحب است که آنها را مسواک بزند.

سوم، اینکه ظاهر اطلاق روایات، این است که مسواک زدن موضوعیت دارد و طریقیت ندارد؛ به این معنی که خودِ مسواک زدن مستحب است؛ هرچند که دندان‎ها تمیز باشند، بر خلاف موردی که مسواک زدن، طریقیت داشته باشد که در آن صورت مسواک زدن، طریق برای تمیز کردن دندان است لذا اگر داندان تمیز باشد نیازی به مسواک زدن نخواهد بود.

الثالث: «وضع الإناء الذي يغترف منه على اليمين»[16].

به نظر مرحوم سید (ره)، سومین مورد از مستحبات وضو، این است که شخص ظرفی را که از آن وضو می‎گیرد، در سمت راست بگذارد.

دلیل حکم مذکور

اولاً: مشهور بین فقها این است که شخص هنگام وضو گرفتن مستحب است که ظرف را سمت راست خود بگذارد. همچنین، بر این مسأله ادعای اجماع شده است.

ثانیاً: روایاتی در این رابطه وارد شده‎اند که روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَوَالِي اللآَّلِي عَنْ فَخْرِ الْمُحَقِّقِينَ؛ قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ (ص): «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّيَامُنَ فِي كُلِّ شَيْ‌ءٍ»[17]‌.

رسول اکرم (ص) در روایت مذکور، فرموده است که خداوند متعال دوست می‎دارد که انسان هر چیزی را با دست راست انجام بدهد.

روایت دوم: «إنّه صلّى اللّه عليه و آله كان يعجبه التيامن في طهوره و فعله و شأنه كله»[18]؛ رسول اکرم (ص) از مقدم داشتن سمت راست در وضویش، افعالش و همه شئوناتش خوشش می‎آمد.

«الحمدلله رب العالمین»