فقه

                                                                                                   

  «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

السابع: «الاغتراف باليمنى و لو لليمنى، بأن يصبّه في اليسرى ثمّ يغسل اليمنى»[1].

به نظر مرحوم سید (ره)، هفتمین مورد از مستحبات وضو، آب برداشتن [برای وضو] با دست راست است؛ هرچند آن آب برای شستن خودِ دست راست باشد، به این نحو که با دست راست آب را بردارد و در دست چپ بریزد و سپس با آن آب، دست راست را بشوید.

دلیل حکم مذکور

ثانیاً: روایاتی در این رابطه وارد شده‎اند که روایت ذیل از ان جمله‎اند:

روایت اول: عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ؛ «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص)؛ قَالَ: "لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيَّ يَا مُحَمَّدُ ادْنُ مِنْ صَادٍ فَاغْسِلْ مَسَاجِدَكَ وَ طَهِّرْهَا وَ صَلِّ لِرَبِّكَ"، فَدَنَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) مِنْ صَادٍ وَ هُوَ مَاءٌ يَسِيلُ مِنْ سَاقِ الْعَرْشِ الْأَيْمَنِ فَتَلَقَّى رَسُولُ اللَّهِ (ص) الْمَاءَ بِيَدِهِ الْيُمْنَى، فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ صَارَ الْوُضُوءُ بِالْيَمِينِ...»[2].

روایت دوم: عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ بُكَيْرٍ وَ زُرَارَةَ ابْنَيْ أَعْيَنَ؛ أَنَّهُمَا سَأَلَا أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنْ وُضُوءِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) «فَدَعَا بِطَشْتٍ أَوْ بِتَوْرٍ فِيهِ مَاءٌ فَغَسَلَ كَفَّيْهِ ثُمَّ غَمَسَ كَفَّهُ الْيُمْنَى فِي التَّوْرِ فَغَسَلَ وَجْهَهُ بِهَا وَ اسْتَعَانَ بِيَدِهِ الْيُسْرَى بِكَفِّهِ عَلَى غَسْلِ وَجْهِهِ ثُمَّ غَمَسَ كَفَّهُ الْيُمْنَى فِي الْمَاءِ فَاغْتَرَفَ بِهَا مِنَ الْمَاءِ فَغَسَلَ يَدَهُ الْيُمْنَى مِنَ الْمِرْفَقِ إِلَى الْأَصَابِعِ لَا يَرُدُّ الْمَاءَ إِلَى الْمِرْفَقَيْنِ ثُمَّ غَمَسَ كَفَّهُ الْيُمْنَى‌ فِي الْمَاءِ فَاغْتَرَفَ بِهَا مِنَ الْمَاءِ فَأَفْرَغَهُ عَلَى يَدِهِ الْيُسْرَى مِنَ الْمِرْفَقِ إِلَى الْكَفِّ لَا يَرُدُّ الْمَاءَ إِلَى الْمِرْفَقِ كَمَا صَنَعَ بِالْيُمْنَى ثُمَّ مَسَحَ رَأْسَهُ وَ قَدَمَيْهِ إِلَى الْكَعْبَيْنِ بِفَضْلِ كَفَّيْهِ لَمْ يُجَدِّدْ مَاءً»[3].

در بعضی از روایت، این‎گونه آمده است که امام باقر (ع) با دست چپ آب را برداشت و بر دست راست ریخت و...

عَنْ زُرَارَةَ؛ قَالَ: حَكَى لَنَا أَبُو جَعْفَرٍ (ع) وُضُوءَ رَسُولِ اللَّهِ (ص)؛ «فَدَعَا بِقَدَحٍ فَأَخَذَ كَفّاً مِنْ مَاءٍ فَأَسْدَلَهُ عَلَى وَجْهِهِ ثُمَّ مَسَحَ وَجْهَهُ مِنَ الْجَانِبَيْنِ جَمِيعاً ثُمَّ أَعَادَ يَدَهُ الْيُسْرَى فِي الْإِنَاءِ فَأَسْدَلَهَا عَلَى يَدِهِ الْيُمْنَى ثُمَّ مَسَحَ جَوَانِبَهَا ثُمَّ ‌أَعَادَ الْيُمْنَى فِي الْإِنَاءِ فَصَبَّهَا عَلَى الْيُسْرَى ثُمَّ صَنَعَ بِهَا كَمَا صَنَعَ بِالْيُمْنَى ثُمَّ مَسَحَ بِمَا بَقِيَ فِي يَدِهِ رَأْسَهُ وَ رِجْلَيْهِ وَ لَمْ يُعِدْهُمَا فِي الْإِنَاءِ»[4].

روایت مذکور، بر جواز برداشتن آب با دست چپ دلالت دارد، ولی استحباب در این است که شخص آب را با دست راست بردارد و وضو بگیرد بنابراین، روایت مذکور بر اصل جواز برداشتن آب با دست چپ دلالت دارد و این، با استحباب برداشتن آب با دست راست، منافات ندارد.

الثامن: «قراءة الأدعية المأثورة عند كلّ من المضمضة و الاستنشاق، و غسل الوجه و اليدين، و مسح الرأس و الرجلين»[5].

به نظر مرحوم سید (ره)، هشتمین مورد از مستحبات وضو، این است که انسان دعاهایی که از معصومین (ع) صادر شده است را در هنگام مضمضه و استنشاق، شستن صورت و دست‎ها و مسح سر و پاها بخواند.

دلیل حکم مذکور

اولاً: اجماع وارد شده است که مستحب است انسان در موارد مذکور، دعاهای مأثوره را بخواند.

ثانیاً: روایاتی در این زمینه وارد شده‎اند.

دعاهای مأثوره در هنگام وضو گرفتن

در هنگام مضمضه بگوید: «اللهم لقّنی حجتک یوم القاک و أطلق لسانی بذکرک»؛ خدایا روزی که من تو را ملاقات می‎کنم، حجت و دلائلم را بر من تلقین کن و زبانم را برای یاد کردنت آزاد کن.

در هنگام استنشاق بگوید: «اللهم لا تحرّم علي ريح الجنة و اجعلني ممن يشم ريحها و روحها و طيبها»؛ خدایا بوی بهشت را بر من حرام نکن و من را از کسانی قرار بده که بوی بهشت و پاکیزگی بهشت را استشمام می‎کند.

در هنگام شستن صورت بگوید: «اللهم بيض وجهي يوم تسود فيه الوجوه و لا تسود وجهي يوم تبيض فيه الوجوه»‌؛ خدایا روزی که چهره‎ها سیاه است، چهره من را سفید بگردان و روزی که چهره‎ها سفید است،  چهره من را سیاه مگردان.

در هنگام شستن دست راست بگوید: «اللهم أعطني كتابي بيميني و الخلد في الجنان بيساري و حاسبني حساباً يسيراً»؛ خدایا نامه عمل من را از جانب راست به من بده و زندگی ابدی را از جانب چپ به من عطا کن و در هنگام حسابرسی اعمال به نرمی محاسبه فرما.

در هنگام شستن دست چپ بگوید: «اللهم لا تعطني كتابي بشمالي و لا تجعلها مغلولة إلى عنقي و أعوذ بك من مقطِّعات النيران»؛ خدایا نامه عمل من را به دست چپم نده و آن را بر گردن من نیفکن و از پاره‎های آتش جهنم به تو پناه می‎برم.

در هنگام مسح سر بگوید: «اللهم غشني برحمتك و بركاتك»‌؛ خدایا سایه رحمت و برکات و عفو خویش را بر من بگستران.

در هنگام مسح پاها بگوید: «اللهم ثبتني على الصراط يوم تزل فيه الأقدام و اجعل سعيي فيما يرضيك عني»‌؛ خدایا در روزی که قدم‎ها می‎لرزد، قدمهایم را بر روی پل صراط محکم بگردان و تلاش و کوشش من را در آنچه تو را از من راضی می‎گرداند قرار ده.

آیت الله حکیم (ره) فرموده است که دعاهای مذکور، در روایت عبدالرحمن بن کثیر الهاشمی ذکر شده است، اختلاف در نُسخ وجود دارد، ولی مجموعه دعاهای مذکور در نسخه تهذیب که صحیح‎ترین نسخه‎هاست، آمده است.

عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرٍ الْهَاشِمِيِّ مَوْلَى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: بَيْنَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) ذَاتَ يَوْمٍ جَالِسٌ مَعَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِيَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ: «يَا مُحَمَّدُ ائْتِنِي بِإِنَاءٍ مِنْ مَاءٍ أَتَوَضَّأْ، لِلصَّلَاةِ فَأَتَاهُ مُحَمَّدٌ بِالْمَاءِ فَأَكْفَاهُ فَصَبَّهُ بِيَدِهِ (الْيُسْرَى عَلَى يَدِهِ الْيُمْنَى) ثُمَّ قَالَ: «بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ الْمَاءَ طَهُوراً وَ لَمْ يَجْعَلْهُ نَجِساً» قَالَ: ثُمَّ اسْتَنْجَى؛ فَقَالَ: «اللَّهُمَّ حَصِّنْ فَرْجِي وَ أَعِفَّهُ وَ اسْتُرْ عَوْرَتِي وَ حَرِّمْنِي عَلَى النَّارِ»، قَالَ: ثُمَّ تَمَضْمَضَ؛ فَقَالَ: «اللَّهُمَّ لَقِّنِّي حُجَّتِي يَوْمَ أَلْقَاكَ وَ أَطْلِقْ لِسَانِي بِذِكْرَاكَ»، ثُمَّ اسْتَنْشَقَ؛ فَقَالَ: «اللَّهُمَّ لَا تُحَرِّمْ عَلَيَّ رِيحَ الْجَنَّةِ وَ اجْعَلْنِي مِمَّنْ يَشَمُّ رِيحَهَا وَ رَوْحَهَا وَ طِيبَهَا‌»، قَالَ: ثُمَّ غَسَلَ وَجْهَهُ؛ فَقَالَ:ا«للَّهُمَّ بَيِّضْ وَجْهِي يَوْمَ تَسْوَدُّ فِيهِ الْوُجُوهُ وَ لَا تُسَوِّدْ وَجْهِي يَوْمَ تَبْيَضُّ الْوُجُوهُ»، ثُمَّ غَسَلَ يَدَهُ الْيُمْنَى؛ فَقَالَ: «اللَّهُمَّ أَعْطِنِي كِتَابِي بِيَمِينِي وَ الْخُلْدَ فِي الْجِنَانِ بِيَسَارِي وَ حَاسِبْنِي حِسَاباً يَسِيراً»، ثُمَّ غَسَلَ يَدَهُ الْيُسْرَى؛ فَقَالَ: «اللَّهُمَّ لَا تُعْطِنِي كِتَابِي بِشِمَالِي وَ لَا تَجْعَلْهَا مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِي وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ مُقَطَّعَاتِ النِّيرَانِ»، ثُمَّ مَسَحَ رَأْسَهُ؛ فَقَالَ: «اللَّهُمَّ غَشِّنِي بِرَحْمَتِكَ وَ بَرَكَاتِكَ وَ عَفْوِكَ»، ثُمَّ مَسَحَ رِجْلَيْهِ؛ فَقَالَ: «اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِي عَلَى الصِّرَاطِ يَوْمَ تَزِلُّ فِيهِ الْأَقْدَامُ وَ اجْعَلْ سَعْيِي فِيمَا يُرْضِيكَ عَنِّي»، ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَنَظَرَ إِلَى مُحَمَّدٍ فَقَالَ: «يَا مُحَمَّدُ مَنْ تَوَضَّأَ مِثْلَ وُضُوئِي وَ قَالَ مِثْلَ قَوْلِي خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ كُلِّ قَطْرَةٍ مَلَكاً يُقَدِّسُهُ وَ يُسَبِّحُهُ وَ يُكَبِّرُهُ فَيَكْتُبُ اللَّهُ لَهُ ثَوَابَ ذَلِكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ»[6].

نکته: گفته شده است که دعاهای مذکور بعد از تحقق افعال وضو خوانده می‎شوند چون در روایات آمده است که معصومین (ع) بعد از تمام شدن هر جزء از وضو، دعای مربوط به آن را می‎خوانده‎اند.

التاسع: «غسل كلّ من الوجه و اليدين مرّتين»[7].

به نظر مرحوم سید (ره)، نهمین مورد از مستحبات وضو، دو بار شستن صورت و دست‎هاست.

در رابطه با دو بار شستن صورت و دست‎ها سه قول وجود دارد:

قول اول، مشهور، معقتند که مرتبه دوم شستن صورت و دست‎ها مستحب است. قدمای اصحاب بر این مطلب ادعای اجماع کرده‎اند و ابن زهره (ره) در کتاب غنیه و سید مرتضی (ره) در کتاب انتصار این اجماع را نقل کرده‎اند.

قول دوم، شستن مرتبه دومِ صورت و دست‎ها مستحب نیست، ولی جایز است. مرحوم کلینی (ره)، شیخ صدوق (ره)، جمعی از متأخرین و متأخری المتأخرین این قول را پذیرفته‎اند.

قول سوم، شستن مرتبه دومِ صورت و دست‎ها بدعت است. صاحب حدائق (ره) این قول را پذیرفته است و گفته است که اختلاف اخبار منشأ این قول است چون اخبار وارد شده در رابطه با دو بار شستن صورت و دست‎ها چهار طایفه‎اند که این اختلاف در روایات، حاکی از این است که دو بار شستن صورت و دست‎ها بدعت است.

روایات وارد شده در رابطه با دو بار شستن صورت و دست‎ها چهار طایفه‎اند:

طایفه اول: روایاتی که مشتمل بر تعبیر «اثنتین اثنتین»، «مثنی مثنی» یا «مرتین مرتین» می‎باشند که روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «الْوُضُوءُ مَثْنَى مَثْنَى مَنْ زَادَ لَمْ يُؤْجَرْ عَلَيْهِ...»[8].

روایت دوم: عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ؛ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع): الْوُضُوءُ الَّذِي افْتَرَضَهُ اللَّهُ عَلَى الْعِبَادِ لِمَنْ جَاءَ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ بَالَ قَالَ: «يَغْسِلُ ذَكَرَهُ وَ يُذْهِبُ الْغَائِطَ ثُمَّ يَتَوَضَّأُ مَرَّتَيْنِ مَرَّتَيْنِ»[9].

روایت سوم: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «فَرَضَ اللَّهُ الْوُضُوءَ وَاحِدَةً وَاحِدَةً وَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) لِلنَّاسِ اثْنَتَيْنِ اثْنَتَيْنِ»[10].

روایت چهارم: عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)... حَتَّى جَاءَهُ دَاوُدُ بْنُ زُرْبِيٍّ... ثُمَّ قَالَ: «يَا دَاوُدَ بْنَ زُرْبِيٍّ تَوَضَّأْ مَثْنَى مَثْنَى...»[11].

روایت پنجم: عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ؛ قَالَ: حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) يَقُولُ: «إِنِّي لَأَعْجَبُ مِمَّنْ يَرْغَبُ أَنْ يَتَوَضَّأَ اثْنَتَيْنِ اثْنَتَيْنِ وَ قَدْ تَوَضَّأَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) اثْنَتَيْنِ اثْنَتَيْنِ»[12].

طایفه اول از روایات ظاهر، بلکه صریحند در اینکه مرتبه دومِ شستن صورت و دست‎ها در شریعت اسلام، تشریع شده است و ظاهر این روایات بر وجوب شستن مرتبه دوم دلالت دارند، لکن از قرائن دیگری که وجود دارد، این روایات بر استحباب حمل می‎شوند.

طایفه دوم: روایاتی که بیان‎گر وضوی رسول اکرم (ص) می‎باشند و در این ظهور دارند که پیامبر گرامی اسلام (ص) هنگامی که وضو می‎گرفتند، صورت و دست‎ها را دو بار می‎شستند.

روایات فراوانی وجود دارند که از این حکایت دارند که رسول اکرم (ص) هنگام وضو گرفتن صورت و دست‎ها را یک بار می‎شسته‎اند، بلکه هر یک از اعضاء وضو را با یک کف آب می‎شسته‎اند. این روایات در باب 15 از ابواب وضوء، کتاب طهارة، جلد اول از کتاب وسائل الشیعة آمده‎اند.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ [شیخ صدوق]؛ قَالَ: قَالَ الصَّادِقُ (ع): «وَ اللَّهِ مَا كَانَ وُضُوءُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَّا مَرَّةً مَرَّةً»[13].

البته بین طایفه اول و دوم از روایات منافاتی وجود ندارد زیرا روایات طایفه دوم از باب سهولت در دین به اصل وجوب مقدار شستن، اشاره کرده‎اند و این، با استحباب شستن مرتبه دوم منافات ندارد.

بحث جلسه آینده: طایفه سوم و چهارم روایات، ان‎شاءالله، در جلسه آینده بیان خواهند شد.   ‌

«الحمدلله رب العالمین»