فقه

                                                                                                 

    «الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

خلاصه جلسه گذشته

عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، نهمین مورد از مستحبات وضو، این است که صورت و دست‎ها، دو بار شسته شوند. همچینی، عرض شد که در رابطه با استحباب دو بار شستن صورت و دست‎ها سه قول مطرح شده است؛ قول اول، قول مشهور است که قدمای اصحاب بر استحباب دو بار شستن صورت و دست‎ها ادعای اجماع کرده‎اند و در کتاب غُنیه ابن زهره و کتاب انتصار ایشان بر استحباب دو بار شستن صورت و دست‎ها، ادعای اجماع شده است. قول دوم، این بود که شستن برای بار دوم، مستحب نیست، ولی جایز است، مرحوم کلینی (ره)، شیخ صدوق (ره)، بزنطی (ره) و جمعی از متأخرین، بلکه متأخری المتأخرین، به قول دوم معتقد شده‎اند. قول سوم، این بود که شستن برای بار دوم، مستحب نیست، بلکه بدعت و حرام است، صاحب حدائق (ره) از کسانی است که قول سوم را معتقد شده است و گفته است که منشأ این قول، اختلاف اخباری است که در رابطه با دو بار شستن صورت و دست‎ها [در وضو] وارد شده‎اند. عرض شد که در این رابطه، چهار طایفه از اخبار وارد شده‎اند که در جلسه گذشته به دو طایفه از روایات، اشاره شد، گفته شد که تعبیراتی، مثل «مثنی مثنی»، «اثنتین اثنتین» و «مرتین مرتین» که در روایات طایفه اول به کار رفته‎اند ظاهر، بلکه صریح در مشروع بودن مرتبه دوم شستن، می‎باشند. روایات طایفه دوم به کیفیت وضوی حضرت رسول اکرم (رص) اشاره کرده بودند و در آن روایات این‎گونه آمده بود که رسول اکرم (ص) وقتی وضو می‎گرفت، صورت و دست‎ها را یک بار می‎شست. البته گفته شد که بین طایفه اول و دوم از روایات منافاتی وجود ندارد زیرا روایات طایفه دوم به اصل وجوب مقدار شستن، اشاره کرده‎اند و این، با استحباب شستن مرتبه دوم منافات ندارد.  

طایفه سوم: روایاتی که مشتمل بر «اسباغ» می‎باشند.

«اسباغ» به معنای کامل ریختن آب؛ به نحوی که آب همه جای عضو را فرا گیرد.

روایت اول: عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (ع)؛ قَالَ: "قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «مَنْ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ وَ أَدَّى زَكَاةَ مَالِهِ وَ كَفَّ غَضَبَهُ وَ سَجَنَ لِسَانَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِذَنْبِهِ وَ أَدَّى النَّصِيحَةَ لِأَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّهِ فَقَدِ اسْتَكْمَلَ حَقَائِقَ الْإِيمَانِ وَ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ»"^[1].

گفته‎اند که این روایت با روایات طایفه اول، منافاتی ندارد زیرا اطلاق روایات طایفه سوم هم کامل شستن را و هم دو بار شستن را  شامل می‎شود و به تعبیر روشن‎تر، مرتبه دومِ شستن در «اسباغ»، نقش دارد.

روایت دوم: عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا (ع) مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِيهِ: «إِنَّ الْوُضُوءَ مَرَّةً فَرِيضَةٌ وَ اثْنَتَانِ إِسْبَاغٌ»[2].

از امام رضا (ع) نقل شده است که آن حضرت (ع) فرمود که وضو، واجبش یک بار شستن است و مرتبه دوم، اکمال وضوست [، یعنی با شستن مرتبه دوم، وضو کامل می‎شود].

این روایت، نیز با دو بار شستن، منافات ندارد، بلکه در حقیقت در مقام شرح این نکته است که حکمت تشریع مرتبه دومِ شستن، برای «اسباغ» و کامل کردن وضوست.

طایفه چهارم: روایاتی که بر این دلالت دارند که مرتبه دومِ شستن، پاداش ندارد که روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: قَالَ [مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ] وَ قَالَ الصَّادِقُ (ع): «مَنْ تَوَضَّأَ مَرَّتَيْنِ لَمْ يُؤْجَرْ»[3].

روایت دوم: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «الْوُضُوءُ وَاحِدَةٌ فَرْضٌ وَ اثْنَتَانِ لَا يُؤْجَرُ وَ الثَّالِثَةُ بِدْعَةٌ»[4].

سؤال: طایفه چهارم از روایات که حاکی از این است که مرتبه دومِ شستن، پاداش ندارد، چگونه با طایفه اول که حاکی از استحباب دو بار شستن است، قابل جمع است؟

پاسخ: روایات طایفه چهارم، سنداً ضعیفند و مشهور نیز از این طایفه از روایات اعراض کرده‎اند [بنا بر نظر کسانی که اعراض مشهور را وهن روایت بدانند] لذا این طایفه از روایات بر جایی حمل شده‎اند که انسان یقین پیدا نکرده است که یک بار شستن کافی است. بنابراین، طایفه چهارم به خاطر ضعف سند قابل استناد نیست لذا روایات طایفه اول که بر استحباب دو بار شستن دلالت داشت بدون معارض باقی می‎ماند.

تعبیر «وَالثَّالِثَةُ بِدْعَةٌ» که در روایت مذکور، آمده است، در بعضی از روایات، مثل روایت ذیل این‎گونه تفسیر شده است که کسی که از حد و مرز وضو، تجاوز کند و بیش از مقدار مشخص شده را بشوید مثل این است که اصلاً وضو نگرفته است و آن را ناقص انجام داده است:

قَالَ [مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ]: وَ قَالَ الصَّادِقُ (ع): «مَنْ تَعَدَّى فِي وُضُوئِهِ كَانَ كَنَاقِضِهِ»[5].

بنابراین، چهار طایفه روایت بیان شد که روایات طایفه دوم و سوم با طایفه اول که بر استحباب دو بار شستن دلالت داشتند، منافات نداشتند و طایفه چهارم که ظاهراً با طایفه اول منافات دارند به خاطر ضعف سند نمی‎توانند در مقابل طایفه اول بایستند. بنابراین، از مجموع روایاتی که بیان شد، این نتیجه به دست می‎آید که یک بار شستن صورت و دست‎ها در تحقق وضو و حصول طهارت کافی است و شستن مرتبه دوم به خاطر مصالحی، از جمله «اسباغ»، استحباب دارد.

اما اینکه عده‎ای، مثل مرحوم کلینی (ره)، شیخ صدوق (ره)، بزنطی (ره) با تمسک به روایاتی که بر اکتفاء پیامبر (ص) به یک بار شستن، دلالت دارند، گفته‎اند که مرتبه دومِ شستن، جایز است ولی مستحب نیست، صحیح نیست چون اکتفاء پیامبر (ص) به یک بار شستن از این باب بوده است که آن حضرت (ص) در مقام بیان فریضه بوده است و در مقام بیان استحباب نبوده است. بنابراین، دو بار شستن صورت و دست‎ها مستحب است. روایت ذیل نیز بر استحباب دو بار شستن صورت و دست‎ها تصرح کرده است:

عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ؛ قَالَ: حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ يَقُولُ: «... قَدْ تَوَضَّأَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) اثْنَتَيْنِ اثْنَتَيْنِ»[6].

از روایت مذکور، استفاده می‎شود که دو بار شستن صورت و دست‎ها مستحب است، بنابراین، روایاتی که بر یک بار شستن دلالت دارند، برای تسهیل در امر شریعت و بیان فرض وجوب بوده‎اند.

اما اینکه صاحب حدائق (ره) گفته است که دو بار شستن صورت و دست‎ها بدعت و حرام است و به روایات طایفه چهارم استناد کرده است که در آن روایات آمده است که مرتبه دوم شستن اجر و پاداش ندارد و عدم اجر، کاشف از عدم امر است، یعنی در موردی که پاداشی نباشد، امری نیز وجود ندارد، بنابراین، شستن مرتبه دوم صورت و دست‎ها به قصد امر، تشریع و حرام است و وضو نیز باطل می‎شود، صحیح نیست زیرا در پاسخ از صاحب حدائق (ره) عرض می‎شود که امر به یک بار شستن، برای تسهیل در امر شریعت است و این با استحباب دو بار شستن، منافات ندارد. به علاوه اینکه روایاتی که صاحب حدائق (ره) به آنها استناد کرده است سنداً ضعیفند.

تعبیر «مرتین مرتین»، «اثنتین اثنتین» و «مثنی مثنی» که در روایات به کار رفته‎اند نیز در جایی به کار می‎رود که شستن، بدون فاصله باشد، یعنی بعد از مرتبه اول شستن، بدون فاصله یک مرتبه دیگر نیز بشوید.

اما شیخ صدوق (ره) تفسیر دیگری برای تعابیر مذکور، ذکر کرده است و گفته است که مقصود از «اثنتین اثنتین»، «مثنی مثنی» و «مرتین مرتین» که در روایات آمده است، وضوی تجدیدی است و این تعابیر به شستن مرتبه دومِ صورت و دست‎ها مربوط نمی‎شوند، بلکه منظور این است که بعد از اینکه شخص وضو گرفت، مستحب است که دوباره وضو بگیرد.

در پاسخ از شیخ صدوق (ره) گفته شده است که منظور از «مرتین مرتین»، «مثنی مثنی» و «اثنتین اثنتین»، شستن بدون فاصله است اما وضوی تجدیدی، وضوی با فاصله است. بنابراین، اخبار متقدمه در استحباب دو بار شستن، ظهور دارند.

روایت ذیل بر مرجوحیت مرتبه دومِ شستن، دلالت دارد که باید ببینیم آیا این روایت با روایات دال بر استحباب مرتبه دومِ شستن، معارض است یا معارض نیست:

مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ النَّوَادِرِ لِأَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ يَعْنِي ابْنَ عَمْرٍو عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي الْوُضُوءِ؛ قَالَ: «اعْلَمْ أَنَّ الْفَضْلَ فِي وَاحِدَةٍ وَ مَنْ زَادَ عَلَى اثْنَتَيْنِ لَمْ يُؤْجَرْ»[7].

گفته‎اند که مقتضای تعبیر امام صادق (ع) در روایت مذکور که فرموده است که فضیلت در یک بار شستن است، این است که دو بار شستن فضیلتی ندارد، بلکه مرجوحیت دارد. در نتیجه، این روایت، با روایات دال بر استحباب شستن مرتبه دوم، معارض است.

لکن عرض می‎شود که روایت مذکور، ضعیف است چون محمد بن ادریس این روایت را از جایی نقل کرده است که طریق او به آن، مجهول است لذا استناد به روایت مذکور تمام نیست.

شیخ انصاری (ره) در کتاب طهارت، از باب احتیاط، دو بار شستن دست چپ را ترک کرده است و گفته است که یک بار شسته شود و فرموده است که چون از رطوبت دست چپ برای مسح استفاده می‎شود، احتیاط در این است که یک بار شسته شود چون اگر شبهه حرمت دو بار شستن مطرح باشد، کل وضو باطل می‎شود.

لکن عرض می‎شود که اگر احتیاطی که شیخ انصاری (ره) بیان کرده است، پذیرفته شود، این احتیاط مختص به دست چپ نیست، بلکه در رابطه با دست راست و صورت نیز جاری است چون انسان با دست راست نیز مسح سر و پای راست را انجام می‎دهد و در بعضی مواقع که آب دست خشک می‎شود، می‎تواند از رطوبت صورت برای مسح استفاده کند، لذا اگر شستن مرتبه دوم مشکل داشته باشد، آن رطوبتی که شخص از آن برای مسح استفاده کرده است، رطوبت آب وضو نخواهد بود لذا مسحی که انجام می‎دهد باطل و به تبع آن وضو باطل خواهد بود.

«الحمدلله رب العالمین»