فصلٌ في بعض مستحبّات الوضوء 96/09/19

درس خارج فقه حضرت آیت الله حسینی بوشهری (دامت برکاته)

موضوع کلی: فصلٌ في بعض مستحبّات الوضوء- فصلٌ في مَكروهاته             تاریخ: 19 آذر 1396

موضوع جزئی: خواندن آیت الکرسی، باز کردن چشم‎ها- کمک گرفتن از غیر در وضو   مصادف با: 21 ربیع‏الأول 1439

سال تحصیلی: 97- 96                                                                                                 جلسه: 28

                                                                                                    

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

السادس عشر: «أن يقرأ "آية الكرسي" بعده»[1].

به نظر مرحوم سید (ره)، شانزدهمین مورد از مستحبات وضو این است که شخص بعد از وضو، آیة‎الکرسی را بخواند.

دلیل حکم مذکور

جَامِعُ الْأَخْبَارِ، قَالَ الْبَاقِرُ (ع): «مَنْ قَرَأَ عَلَى أَثَرِ الْوُضُوءِ آيَةَ الْكُرْسِيِّ مَرَّةً أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَى ثَوَابَ أَرْبَعِينَ عَاماً وَ رَفَعَ لَهُ أَرْبَعِينَ دَرَجَةً وَ زَوَّجَهُ اللَّهُ تَعَالَى أَرْبَعِينَ حَوْرَاءَ‌»[2].

السابع عشر: «أن يفتح عينه حال غسل الوجه»[3].

به نظر مرحوم سید (ره)، هفدهمین مورد از مستحبات وضو این است که انسان در هنگام وضو گرفتن، چشمش را باز کند.

دلیل حکم مذکور

روایت اول: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ [شیخ صدوق]؛ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «افْتَحُوا عُيُونَكُمْ عِنْدَ الْوُضُوءِ لَعَلَّهَا لَا تَرَى نَارَ جَهَنَّمَ»[4].

روایت دوم: عن الراوندي أنّه روى في نوادره بإسناده عن الكاظم عليه السّلام عن آبائه عليهم السّلام؛ قال: «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: "اشربوا عيونكم الماء لعلّها لا ترى نارا حامية"»[5].

فصلٌ في مَكروهاته

الأوّل: «الإستعانة بالغير في المقدّمات القريبة، كأن يُصَبّ الماء في يده و أمّا في نفس الغسل فلا يجوز»[6].

به نظر مرحوم سید (ره)، اولین موارد از مکروهات وضو این است که انسان در مقدمات قریبه وضو از شخص دیگری کمک بگیرد، مثل اینکه شخص دیگری آب در دست انسان بریزد [و او وضو بگیرد]، اما نفس شستن، جایز نیست.

آیت الله خویی (ره) گفته‎اند که روایاتی که برای مکروهات وضو به آنها استناد شده است سنداً ضعیفند لذا استناد به آنها تمام نیست. اما اگر مبنا این باشد که عمل اصحاب جابر ضعف سند است و تمسک به ادله سنن در مندوبات و مکروهات جایز است، استناد به این روایات مشکلی نخواهد داشت.

دلیل حکم مذکور

روایات کثیری وارد شده‎اند که دلالت دارند بر اینکه کمک گرفتن از دیگران در هنگام وضو، کراهت دارد. روایات ذیل از آن جمله‎اند:

روایت اول: عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ؛ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى الرِّضَا (ع) وَ بَيْنَ يَدَيْهِ إِبْرِيقٌ يُرِيدُ أَنْ يَتَهَيَّأَ مِنْهُ لِلصَّلَاةِ، فَدَنَوْتُ مِنْهُ لِأَصُبَّ عَلَيْهِ، فَأَبَى ذَلِكَ فَقَالَ: «مَهْ يَا حَسَنُ»، فَقُلْتُ لَهُ: لِمَ تَنْهَانِي أَنْ أَصُبَّ عَلَى يَدَيْكَ؛ تَكْرَهُ أَنْ أُؤْجَرَ! قَالَ: «تُؤْجَرُ أَنْتَ وَ أُوزَرُ أَنَا»، فَقُلْتُ: «وَ كَيْفَ ذَلِكَ؟» فَقَالَ: «أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ: "فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً" وَ هَا أَنَا ذَا أَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ وَ هِيَ الْعِبَادَةُ فَأَكْرَهُ أَنْ يَشْرَكَنِي فِيهَا أَحَدٌ»[7].‌

روایت دوم: مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْمُفِيدُ فِي الْإِرْشَادِ؛ قَالَ: دَخَلَ الرِّضَا (ع) يَوْماً وَ الْمَأْمُونُ يَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ وَ الْغُلَامُ يَصُبُّ عَلَى يَدِهِ الْمَاءَ، فَقَالَ: «لَا تُشْرِكْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ بِعِبَادَةِ رَبِّكَ أَحَداً فَصَرَفَ الْمَأْمُونُ الْغُلَامَ وَ تَوَلَّى تَمَامَ وُضُوئِهِ بِنَفْسِهِ»[8].

روایت سوم: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ (ع)؛ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «خَصْلَتَانِ لَا أُحِبُّ أَنْ يُشَارِكَنِي فِيهِمَا أَحَدٌ؛ وُضُوئِي فَإِنَّهُ مِنْ صَلَاتِي وَ صَدَقَتِي؛ فَإِنَّهَا مِنْ يَدِي إِلَى يَدِ السَّائِلِ فَإِنَّهَا تَقَعُ فِي يَدِ الرَّحْمَنِ»[9].

روایات مذکور، بر کراهت کمک گرفتن از دیگران در وضو دلالت دارند.

اما روایت ذیل بر جواز کمک گرفتن از دیگران در وضو دلالت دارد:

عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ؛ قَالَ: وَضَّأْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) بِجَمْعٍ «وَ قَدْ بَالَ فَنَاوَلْتُهُ مَاءً فَاسْتَنْجَى ثُمَّ صَبَبْتُ عَلَيْهِ كَفّاً فَغَسَلَ بِهِ وَجْهَهُ وَ كَفّاً غَسَلَ بِهِ ذِرَاعَهُ الْأَيْمَنَ وَ كَفّاً غَسَلَ بِهِ ذِرَاعَهُ الْأَيْسَرَ ثُمَّ مَسَحَ بِفَضْلَةِ النَّدَى رَأْسَهُ وَ رِجْلَيْهِ»[10].

بنابراین، در جمع بین روایت حذّاء و روایات دال بر عدم جواز کمک گرفتن از دیگران در وضو گفته شده است که آن روایات بر کراهت حمل می‎شوند.

صاحب مدارک (ره) در حکم به کراهت کمک گرفتن از دیگران در وضو توقف کرده است.

کمک کردن در مقدمات وضو، چند نوع است:

اول، اینکه به وضو گیرنده در مقدماتی که به قبل از شروع وضو مربوط است، کمک شود، مثل اینکه برای وضو گیرنده آب بیاورند که این نوع کمک کردن، مکروه نیست.

دوم، اینکه آب را بر دست وضو گیرنده بریزند که این نوع کمک کردن، مکروه است.

سوم، اینکه کمک کردن به مسائل ملحق به وضو مربوط باشد، مثل اینکه وضو تمام شده است و شخص آفتابه‎ای را که با آب آن وضو گرفته شده است، جابه‎جا کند که این نوع کمک کردن نیز مکروه نیست.

چهارم، اینکه مثلاً شخصی عمامه وضو گیرنده را بردارد تا او مسح کند یا آستین او را بالا نگه دارد تا وضو بگیرد که این نوع کمک کردن نیز مکروه نیست.

الثاني: «التَّمَندُل بل مطلق مسح البلل»[11].

به نظر مرحوم سید (ره)، دومین مورد از مکروهات وضو خشک کردن رطوبت وضو با دستمال است، بلکه مطلق خشک کردن رطوبت وضو [با هر چیزی] مکروه است.

دلیل حکم مذکور

مشهور معتقدند که خشک کردن رطوبت وضو کراهت دارد.

قَالَ [مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ] وَ قَالَ الصَّادِقُ (ع): «مَنْ تَوَضَّأَ وَ تَمَنْدَلَ كُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ مَنْ تَوَضَّأَ وَ لَمْ يَتَمَنْدَلْ حَتَّى يَجِفَّ وَضُوؤُهُ كُتِبَ لَهُ ثَلَاثُونَ حَسَنَةً»[12].

کراهت بر دو قسم است؛ گاهی کراهت، نقص در ثواب است که أقل ثواباً است و کراهت عبادیة است و گاهی کراهت، به معنای مرجوحیت فعل مورد نظر است.

عده‎ای گفته‎اند که ظاهر روایت مذکور بر کراهت عبادیة دلالت دارد، یعنی اگر انسان آب وضو را خشک کند از ثوابش کم می‎شود چون ثواب وضو را از سی ثواب به یک ثواب کاهش می‎دهد. همچنین، روایت مذکور به مستحباب وضو نیز مربوط می‎شودچون نگاه داشتن رطوبت وضو و خشک نکردن آن مستحب است.

روایات ذیل با روایت مذکور، معارضند:

روایت اول: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ التَّمَسُّحِ بِالْمِنْدِيلِ قَبْلَ أَنْ يَجِفَّ، قَالَ: «لَا بَأْسَ بِهِ»[13].

روایت دوم: عَنْ أَبِي بَكْرٍ الْحَضْرَمِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ قَالَ: «لَا بَأْسَ بِمَسْحِ الرَّجُلِ وَجْهَهُ بِالثَّوْبِ إِذَا تَوَضَّأَ إِذَا كَانَ الثَّوْبُ نَظِيفاً»[14].

روایت سوم: عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ؛ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ ثُمَّ مَسَحَ وَجْهَهُ بِأَسْفَلِ قَمِيصِهِ ثُمَّ قَالَ: «يَا إِسْمَاعِيلُ افْعَلْ هَكَذَا فَإِنِّي هَكَذَا أَفْعَلُ»[15].

روایت چهارم: وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: «كَانَتْ لِعَلِيٍّ (ع) خِرْقَةٌ يُعَلِّقُهَا فِي مَسْجِدِ بَيْتِهِ لِوَجْهِهِ إِذَا تَوَضَّأَ يَتَمَنْدَلُ بِهَا»[16].

سؤال: با اینکه روایات مذکور [روایات دال بر جواز خشک کردن آب وضو]، از نظر عددی اکثر از روایات دال بر کراهت خشک کردن آب وضویند و از نظر سندی نیز أصحّ از آن روایاتند و بزرگانی، مثل سید مرتضی (ره) نیز بر طبق این روایات عمل کرده‎اند، چرا مشهور بر خلاف این روایات عمل کرده‎اند و به کراهت خشک کردن آب وضو قائل شده‎اند؟

پاسخ: چون روایات مذکور [روایات دال بر جواز خشک کردن آب وضو]، موافق عامه و مخالف مشهور فقها امامیه می‎باشند به این روایات عمل نشده است، بلکه روایت دال بر کراهت خشک کردن آب وضو اخذ شده‎اند.

البته بعضی از روایات مذکور [روایات دال بر جواز خشک کردن آب وضو]، مثل روایت ذیل، ممکن است بر مواردی حمل شوند که خشک کردن آب با دستمال، به وضو مربوط نباشد:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ التَّمَسُّحِ بِالْمِنْدِيلِ قَبْلَ أَنْ يَجِفَّ، قَالَ: «لَا بَأْسَ بِهِ»[17].

و همان‎طور که سابقاً نیز اشاره شد، ممکن است که تعبیر «وضوء» که در بعضی از روایات مذکور، آمده است به معنای وضوی اصطلاحی نباشد، بلکه به معنای شستن باشد که در این صورت خشک کردن آب آن شستن، اشکالی نخواهد داشت.

«الحمدلله رب العالمین»



[1]. سید محمدکاظم، طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص200.

[2]. محدث نوری، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج1، کتاب الطهارة، ابواب الوضوء، باب24، ص321، ح8.

[3]. سید محمدکاظم، طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص200.  

[4]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب الوضوء، باب53، ص486، ح1.

[5]. آقا رضا بن محمد هادى‌، همدانى، مصباح الفقیه، ج3، ص152.

[6]. سید محمدکاظم، طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص200.

[7]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب الوضوء، باب47، ص477، ح1.  

[8]. همان، ص478، ح4.

[9]. همان، ح3.

[10]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب الوضوء، باب15، ص391، ح8.

[11]. سید محمدکاظم، طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج1، ص201.  

[12]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج1، کتاب الطهارة، ابواب الوضوء، باب45، ص474، ح5.

[13]. همان، ص473، ح1.

[14]. همان، ص474، ح2.

[15]. همان، ح3.

[16]. همان، ص475، ح8.

[17]. همان، ص473، ح1.

Please publish modules in offcanvas position.