فقه

     

 

 

 

 

 

 

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

خلاصه جلسه گذشته

عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، مسمّای مسح [، یعنی صرف تماس دست با سر] کفایت می‎کند؛ هرچند که از نظر عرض به اندازه یک انگشت یا کمتر از یک انگشت باشد و أفضل، بلکه احوط [احتیاط مستحب] این است که از نظر عرض به مقدار عرض سه انگشت باشد، بلکه بهتر است که با سه انگشت باشد. در جلسه گذشته ادله حکم مذکور در کلام مرحوم سید (ره)، ذکر شد.

همچنین، عرض شد که در مسأله مورد بحث علاوه بر قول مشهور که ذکر شد، دو قول دیگر وجود دارد که قول اول، قول شیخ طوسی (ره) است که در جلسه گذشته به کلام ایشان اشاره شد.

قول دوم، قول شیخ صدوق (ره) است. ایشان فرموده است که مسح سر باید به مقدار عرض سه انگشت باشد. شیخ صدوق (ره) برای کلام خود به دو روایت ذیل استناد کرده است:

روایت اول: عَن زُرَارَةَ؛ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع): «الْمَرْأَةُ يُجْزِيهَا مِنْ مَسْحِ الرَّأْسِ أَنْ تَمْسَحَ مُقَدَّمَهُ قَدْرَ ثَلَاثِ أَصَابِعَ وَ لَا تُلْقِيَ عَنْهَا خِمَارَهَا»[1]؛ برای زن کفایت می‎کند که جلو سرش را به مقدار سه انگشت مسح کند و روسری‎اش را برندارد [، یعنی دست خود را به مقدار سه انگشت زیر روسری ببرد و مسح کند].

روایت دوم: عَنْ مَعْمَرِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «يُجْزِي مِنَ الْمَسْحِ عَلَى الرَّأْسِ مَوْضِعُ ثَلَاثِ أَصَابِعَ وَ كَذَلِكَ الرِّجْلُ»[2].

مشهور، گفته‎اند که مسمّای مسح کفایت می‎کند که معنای آن، این است که اگر به مقدار بیشتر از مسمّا نیز مسح شود، مشکلی ندارد، لکن شیخ طوسی (ره) گفته است که مسح حتماً باید به مقدار یک انگشت باشد و شیخ صدوق (ره) نیز گفته است که مسح حتماً باید به مقدار سه انگشت باشد.

اشکال به استدلال به روایت اول

اولاً: روایت اول که حاکی از این است که زن جلو سرش را به مقدار سه انگشت مسح کند، دلیل بر این نیست که مسح با سه انگشت واجب است چون «اجزاء» یک چیز است و «وجوب» چیز دیگری است لذا مجزی بودن مسح با سه انگشت بر وجوب مسح با سه انگشت؛ به گونه‎ای که مسح به مقدار مسمّا و یا مسح با یک انگشت مجزی نباشد، دلالت ندارد.

ثانیاً: شاید تعبیر «یجزیها» که در روایت اول آمده است به عدم القاء خمار دلالت داشته باشد، یعنی اجزاء مسح با سه انگشت حاکی از این است که اگر زن، روسری خود را برندارد و مسح کند، کفایت می‎کند.

 

اشکال به استدلال به روایت دوم

اولاً: روایت مذکور، سنداً ضعیف است و رجالیون، معمر بن عمر را توثیق نکرده‎اند.

ثانیاً: همان‎طور که در رابطه با روایت اول ذکر شد، این روایت نیز فقط بر مجزی بودن مسح با سه انگشت دلالت دارد و اجزاء مسح با سه انگشت بر وجوب مسح به مقدار سه انگشت دلالت ندارد، بلکه شاید مسح تمام جلو سر یا مسح به مقدار یک انگشت یا مسمّای مسح نیز کفایت کند و مجزی باشد. بنابراین، مسح با سه انگشت را می‎شود بر أفضل افراد مسح، حمل کرد و گفت که بهتر این است که مسح با سه انگشت باشد، ولی دلیلی بر وجوب مسح با سه انگشت وجود ندارد.

قول دیگری نیز در رابطه با مسح سر مطرح شده است و آن، قول به تفصیل است. عده‎ای بین مرد و زن تفصیل داده‎اند و گفته‎اند که مسح با سه انگشت مختص زنان است لذا بر زنان واجب است که مسح سر را با سه انگشت انجام دهند، ولی مردان لازم نیست که مسح سر را با سه انگشت انجام دهند، بلکه می‎توانند با کمتر از سه انگشت نیز مسح کنند و برای کلام خود به صحیحه زراره که ذکر شد[«الْمَرْأَةُ يُجْزِيهَا مِنْ مَسْحِ الرَّأْسِ أَنْ تَمْسَحَ مُقَدَّمَهُ قَدْرَ ثَلَاثِ أَصَابِعَ...»]، استناد کرده‎اند.

لکن در پاسخ از این عده عرض می‎شود که روایت مذکور، بر وجوب مسح با سه انگشت دلالت ندارد، بلکه تنها چیزی که از این روایت استفاده می‎شود این است که مسح با سه انگشت کفایت می‎کند. بنابراین، وقتی اصل وجوب مسح با سه انگشت از روایت مذکور، به دست نمی‎آید، نمی‎توان قول به تفصیل را از آن روایت برداشت کرد.

بنابراین، قول صحیح این است که مقدار وجوب در مسح این است که مسمّای مسح صدق کند و بیشتر از آن از باب أفضل أفراد است، یعنی برای مسح سر، صدق مسمّای مسح کفایت می‎کند و به مقدار یک انگشت یا سه انگشت که در کلام شیخ طوسی (ره) و شیخ صدوق (ره) آمده است از باب أفضل أفراد است. سیره خارجی نیز بر همین قول دلالت دارد.

مرحوم سید (ره) در ادامه فرموده است: «و الأفضل بل الأحوط أن يكون بمقدار عرض ثلاث أصابع، بل الأولى أن يكون بالثلاث»[3].

به نظر مرحوم سید (ره)، أفضل، بلکه احتیاط [مستحب] این است که مسح از حیث عرض به مقدار سه انگشت باشد، بلکه بهتر است که مسح با سه انگشت باشد. 

دلیل حکم مذکور

دو روایت ذیل بر استحباب مسح به اندازه سه انگشت از حیث عرض، دلالت دارند:

روایت اول: روایت معمر بن عمر عن ابی جعفر (ع)؛ قال: یجزی من المسح علی الرأس موضع ثلاث اصابع و کذا الرجل»[4].

روایت دوم: روایت زراره، قال: قال ابوجعفر (ع): المرءة یجزیها من مسح الرأس أن تمسح مقدمه قدر ثلاث اصابع و لاتلقی عنها خمارها»[5].

از دو روایت مذکور، استفاده می‎شود که أفضل أفراد در مسح این است که از حیث عرض به مقدار سه انگشت باشد.

دلیل اینکه مرحوم سید (ره) فرموده است که بهتر این است که با سه انگشت مسح شود این است که محتمل است که منظور از «ثلاث أصابع» که در روایات مذکور، آمده است این باشد که مسح باید با سه انگشت انجام شود و خودِ سه انگشت موضوعیت دارد بنابراین، به مقدار سه انگشت بودن مسح، مورد نظر نیست تا گفته شود که مسح با یک یا دو انگشت که به اندازه سه انگشت معمولی باشند، کفایت می‎کند، بلکه مسح با خود سه انگشت موضوعیت دارد.

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «و من طرف الطول أيضاً يكفي المسمّى و إن كان الأفضل أن يكون بطول إصبع»[6].

به نظر مرحوم سید (ره)، از طرف طول نیز مسمّای مسح کفایت می‎کند؛ هرچند که أفضل این است که به اندازه طول یک انگشت باشد.

ادله کفایت مسمّای مسح سر از حیث طول

دلیل اول: کتاب

آیه شریفه: «... وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ...»[7] بر کفایت مسمّای مسح از حیث طول، دلالت دارد.

اطلاق آیه مذکور، مسمّای مسح از حیث طول را نیز شامل می‎شود، بنابراین، از این آیه شریفه استفاده می‎شود که صرف مسمّای مسح کفایت می‎کند.

دلیل دوم: روایات

روایاتی وارد شده‎اند که بر کفایت مسمّای مسح از حیث طول دلالت دارند که روایت ذیل از آن جمله است:

عَنْ زُرَارَةَ وَ بُكَيْرٍ أَنَّهُمَا سَأَلَا أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنْ وُضُوءِ رَسُولِ اللَّهِ (ص)؛ فَدَعَا بِطَشْتٍ أَوْ تَوْرٍ فِيهِ مَاءٌ.... «فَإِذَا مَسَحَ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ رَأْسِهِ أَوْ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ قَدَمَيْهِ مَا بَيْنَ الْكَعْبَيْنِ إِلَى أَطْرَافِ الْأَصَابِعِ فَقَدْ أَجْزَأَهُ»[8].

دلیل أفضلیت مسح به اندازه طول یک انگشت از حیث طول، این است که «ثلاث أصابع» که در روایات آمده است علاوه بر عرض، طول را نیز شامل می‎شود، یعنی بهتر این است که مسح سر از حیث طول و عرض به اندازه سه انگشت باشد.

مرحوم سید (ره) در ادامه نوشته است: «و على هذا فلو أراد إدراك الأفضل ينبغي أن يضع ثلاث أصابع على الناصية و يمسح بمقدار إصبع من الأعلى إلى الأسفل و إن كان لا يجب كونه كذلك، فيجزى النكس»[9].

به نظر مرحوم سید (ره)، اگر شخص اراده کرده است که أفضل را درک کند، شایسته است که سه انگشت را بر ناصیه بگذارد و به مقدار یک انگشت از بالا به پایین بکشد؛ هرچند که واجب نیست که از بالا به پایین بکشد، پس عکس آن نیز کفایت می‎کند.

توضیح کلام مرحوم سید، ان‎شاءالله، در جلسه آینده بیان خواهد شد.

«الحمدلله رب العالمین»