حضرت آیت الله حسینی بوشهری«دامت برکاته» استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم در ابتدای درس اخلاق و تفسیر خود با بیان نکات اخلاقی فرمودند: قال رسول الله (ص): «الْغَفْلَةُ فِي ثَلَاثَةٍ؛ الْغَفْلَةُ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ الْغَفْلَةُ مَا بَيْنَ صَلَاةِ الْغَدَاةِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ الْغَفْلَةُ عَنْ نَفْسِهِ فِي دِينِهِ حَتَّى يَمُوت»[1].
رسول گرامی اسلام (ص) در روایت مذکور، فرموده است که غفلت در سه چیز است؛ غفلت از ذکر و یاد خداوند متعال، غفلت ما بین طلوع صبح تا طلوع خورشید و غفلت انسان از خودش تا اینکه بمیرد.
یکی از ابتلائات آدمی در طول دوران زندگی، مسأله غفلت است. اگر انسانها به غفلت مبتلا نشوند، به گناه و مسائلی که آبرو و حیثیت آنان را در معرض خطر قرار میدهد، مبتلا نمیشوند. منشأ بسیاری از مشکلاتی که در زندگی روزمرّه انسان پیش میآید، عدم توجّه و غفلت است.
رسول اکرم (ص) در روایت مذکور، فرموده است که غفلت در سه چیز است؛
اول، «اَلْغَفْلَةُ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ»؛ غفلت از ذکر و یاد خداوند.
انسانهایی که همیشه به یاد دنیا، مادّیات، شهوات و غرایض و امثال آن میباشند؛ این دنیاگرایی، آنان را از یاد خدا غافل میکند. البته دنیا به خودی خود مذموم نیست، بلکه بستگی به این دارد که نگاه انسان به دنیا چگونه باشد و چگونه از دنیا بهرهبرداری کند. انسان گاهی دنیا را مایه عبرت برای خود قرار میدهد که در این صورت، دنیا ممدوح است، ولی گاهی دنیا را مایه لذّت و خوشگذارنی قرار میدهد که در این صورت، دنیا زندگی انسان را بر باد میدهد. دنیا مَتجَر (تجارت خانه) اولیاء الهی است، انبیاء و اولیاء الهی در همین دنیا زندگی کردهاند و بهترین بهرهبرداری را از عمر خود بردهاند. خیلی از اولیاء الله که به مقاماتی رسیدهاند به این خاطر بوده است که در یک لحظه به یاد خدا افتادند و دست ردّ به سینه شیطان زدند، اما فرعونها، قارونها، نمرودها، سلاطین جور و ستمگرانِ تاریخ از زندگی دنیوی خود هیچ بهرهای نبردهاند. دلیل اینکه بعضی از انسانها جزء اولیاء الله قرار میگیرند این است که از یاد خداوند متعال غافل نمیشوند و دلیل اینکه بعضی دیگر از انسانها شرّ الأشرار می‌شوند غفلت از یاد خداوند متعال است. در روایات آمده است که هیچ پرندهای دچار دام صیاد نمیشود مگر اینکه در آن لحظه از یاد خداوند متعال غافل شده باشد.
خداوند متعال فرموده است: «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لاَ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيماً غَفُوراً»[2]؛ آسمانهاى هفتگانه و زمين و كسانى كه در آنها هستند، همه تسبيح او را مى‌گويند و هر موجودى، تسبيح و حمد او را مى‌گويد ولى شما تسبيح آنها را نمى‌فهميد، او بردبار و آمرزنده است.
بنابراین، انسان باید سعی کند که همیشه به یاد خدا باشد و گفتار، رفتار و کردار او با یاد خدا همراه باشد. انسانی که از یاد خداوند غافل باشد، خواب است و وقتی که بمیرد بیدار خواهد شد. رسول اکرم (ص) فرموده است: «النَّاسُ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا»[3]؛ مردم خوابند و زمانی که از دنیا رفتند، بیدار می‌شوند. بیداری به این نیست که فقط چشم انسان ببیند زیرا همه حیوانات این نوع بیداری را دارند، بلکه بیداری واقعی این است که انسان از یاد خداوند متعال غافل نباشد.
همانطور که در روایات آمده است، معنای ذکرُالله این نیست که انسان به گفتن ذکر «سبحان الله و الحمدلله و لاالهالاالله و الله اکبر» مداومت داشته باشد، بلکه معنای واقعی ذکرُالله این است که انسان هنگامی که با گناه مواجه میشود به یاد خدا باشد. خداوند متعال فرموده است: «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ»[4]؛ پرهيزگاران هنگامى كه گرفتار وسوسه‌هاى شيطان شوند، به ياد (خدا و پاداش و كيفر او) مى‌افتند و (در پرتو ياد او، راه حق را مى‌بينند و) ناگهان بينا مى‌گردند.
دوم، «اَلْغَفْلَةُ مَا بَيْنَ صَلَاةِ الْغَدَاةِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ»؛ غفلت ما بین طلوع صبح تا طلوع خورشید.
در روایات آمده است که خوابیدن از طلوع صبح تا طلوع خورشید کراهت دارد. فاصله بین طلوع صبح تا طلوع خورشید بهترین زمان برای انجام تعقیبات و خواندن قرآن و ادعیه است لذا انسان باید سعی کند بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب مشغول راز و نیاز و عبادت باشد، کما اینکه سیره معصومین (ع) نیز اینگونه بوده است. یکی از برکاتی که در بیدار بودن در سحرها وجود دارد، وسعت در روزق و روزی است. کلاغ از پرندگانی است که در سحرها نمیخوابد و به دنبال کسب روزی میرود، انسان نیز اگر وسعت در رزق میخواهد باید سحرها نخوابد و به دنبال کسب روزق و روزی برود. در بعضی از روایات وارد شده است که ما بین طلوع صبح تا طلوع آفتاب، زمانی است که خداوند متعال روزی بندگان را مقدَّر میکند.
سوم، «اَلْغَفْلَةُ عَنْ نَفْسِهِ فِي دِينِهِ حَتَّى يَمُوت»؛ غفلت انسان از خودش تا اینکه بمیرد.
از مولای متّقیان امام علی (ع) روایت شده است که ایشان فرموده است: «رَحِمَ الله اِمْرَءً اَعَدَّ لِنَفْسِه وَ اسْتَعَدَّ لِرَمْسِه وَ عَلِمَ مِنْ اَیْنَ وَ فی اَیْنَ وَ اِلی اَیْنَ»[5]؛ خدا رحمت كند كسى را كه براى خود عوامل سعادت ابدى فراهم مىكند و براى زندگى عالم بعد مهيّا مىشود و رحمت خدا باد بر انسانى كه بداند از كجا آمده و در کجاست و به كجا خواهد رفت.
پس انسان باید نخست خود را بشناسد و بفهمد که کیست؟ کجاست؟ و کجا خواهد رفت؟ یکی از عواملی که جلو غفلت را میگیرد خود شناسی است. امام علی (ع) فرموده است: «مَعْرِفَةُ النَّفْسِ أَنْفَعُ الْمَعَارِف»[6]؛ معرفت نفس سودمندترين معارف است، همچنین آن حضرت (ع) فرموده است: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه»[7]؛ هرکس خود را بشناسد، همانا خدای خویش را خواهد شناخت.
اینکه در احوالات رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) وارد شده است که مدام در حال شکر و استغفار بودهاند از این جهت بوده است که این بزرگواران میدانستهاند که کی هستند، کجا هستند و برای چه خلق شدهاند لذا قدر فرصتها را میدانستهاند و حتی برای یک لحظه از یاد خداوند متعال غافل نمیشدند.
بنابراین، انسان، خصوصاً اهل علم باید قدر فرصتهای خود را بداند و بداند که وظیفهاش چیست و در این راستا علم بیاموزد و به آن عمل کند و بعد آن را نشر دهد، کما اینکه رسول گرامی اسلام (ص) فرموده است: «أَرْبَعَةٌ تَلْزَمُ كُلَّ ذِي حِجًى وَ عَقْلٍ مِنْ أُمَّتِي» قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا هِيَ؟ قَالَ: «اسْتِمَاعُ الْعِلْمِ وَ حِفْظُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ نَشْرُه»[8]؛ چهار چيز بر هر صاحب خِرد و سياستى از امت من لازم است، گفته شد که اى رسول خدا (ص) آن چهار تا کداماند؟ آن حضرت (ص) فرمود: «شنيدن دانش، نگهدارى، انتشار و عمل به آن است».
[1]. محمد بن محمد، شعيري، جامع الأخبار (للشعيري)، ص131.
[2]. «الإسراء»:44.
[3]. مسعود بن عيسى، ورام بن أبي فراس، مجموعة ورّام، ج1، ص150.
[4]. «الأعراف»:201.
[5]. محمد محسن بن شاه مرتضى، فيض كاشانى، الوافي، ج1، ص116.
[6]. عبد الواحد بن محمد، تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم، ص712.
[7]. همان، ص588.
[8]. نعمان بن محمد مغربى، ابن حَيُّون، دعائم الإسلام، ج1، ص79؛ علامه مجلسی، بحار الأنوار (ط- بیروت)، ج2، ص24.
دیدگاه‌ها
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا