فقه

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بحث در ادله قائلین به عدم إجزاء سایر أغسال [غیر از غسل جنابت] از وضو بود. دلیل پنجم روایات بود که به دو روایت در این رابطه اشاره شد.

روایت سوم: روایت نبوی است که از عوالی اللئالی [یا غوالی اللئالی]، تألیف شیخ محمد بن علی بن ابراهیم بن أحسائی معروف به ابن ابی جمهور، نقل شده است- در کتاب عوالی اللئالی، هم روایات فقهی جمع شده است و هم روایات غیر فقهی جمع شده است، لکن این کتاب مورد نقض و إبرام زیاد قرار گرفته است، هم از ناحیه محتوا که گفته شده است که روایات صحیح و روایات ضعیف را با هم آمیخته است، هرچند که عده‏ای این کتاب و مؤلف آن را تأیید کرده‏اند، ولی اجمالاً به خصوص در بین متأخرین، به روایاتی که در این کتاب آمده است توجهی نمی‏شود-

وَ رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ (ص)؛ أَنَّهُ قَالَ: «كُلُّ الْأَغْسَالِ لَا بُدَّ فِيهَا مِنَ الْوُضُوءِ إِلَّا الْجَنَابَةَ‌»[1]؛ همه أغسال وضو لازم دارند، مگر غسل جنابت که وضو لازم ندارد.

اشکال بر استناد به روایت مذکور

اولاً، این روایت در کتاب عوالی اللئالی آمده است که متأخرین به روایات این کتاب ترتیب اثر نمی‏دهند لذا این روایت معتبر نیست و ثانیاً، این روایت، نبوی است که از طریق ائمه معصومین (ع) به دست ما نرسیده است، بلکه از طریق اهل سنّت روایت شده است در نتیجه، روایات نبوی پذیرفته نمی‏شود.

روایت چهارم: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الطُّوسِيُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ ‌يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنَ الْحَسَنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَغْتَسِلَ لِلْجُمُعَةِ فَتَوَضَّأْ وَ اغْتَسِلْ»[2].

امام کاظم (ع) در این روایت فرموده است که زمانی که خواستی غسل جمعه را انجام بدهی، نخست وضو بگیر و سپس غسل کن.

همین روایت را مرحوم شیخ طوسی (ره) در استبصار نیز نقل کرده است؛

مَا رَوَاهُ الصَّفَّارُ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ (ع)؛ قَالَ: «إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَغْتَسِلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَتَوَضَّأْ ثُمَّ اغْتَسِلْ»[3].

ظاهراً دلالت روایت مذکور، بر مدعا (عدم إجزاء سایر أغسال [غیر از غسل جنابت] از وضو) تمام است، لکن مرحوم آیت الله خویی (ره)، فرموده است که سند این روایت ضعیف است زیرا شخصی به نام سلیمان بن حسن در سند این روایت واقع شده است که مجهول است.

مرحوم شیخ طوسی (ره) در تهذیب به جای سلیمان بن حسن، سلیمان بن حسین را ذکر کرده است و مرحوم آیت الله خویی (ره) در کتاب معجم رجال الحدیث فرموده است که روایتِ کتاب تهذیب صحیح است، یعنی صحیح این است که سلیمان بن حسین در سلسله سند روایت واقع شده است. بنابراین، با فرض وقوع سلیمان بن حسین در سند این روایت، مشکل سندی روایت برطرف می‏شود.

همان‏گونه که از ظاهر این روایت نیز استفاده می‏شود این روایت به غسل جمعه مربوط می‏شود. مشهور بین فقها این است که همه غسل‏ها به جز غسل جنابت نیاز به وضو دارند و باید همراه غسل، وضو نیز گرفته شود و از طرف دیگر بین غسل جمعه با سایر أغسال [غیر جنابت] تفصیل نداده‏اند، یعنی اگر گفته‏اند که در مورد غسل جمعه وضو لازم است، در بقیه غسل‏ها [غیر از غسل جنابت] نیز گفته‏اند که وضو لازم است. پس به نظر فقها، دلالت روایت مذکور، تمام است.

اشکال بر استناد به روایت مذکور

ممکن است که گفته شود که دلالت روایت مذکور، تمام نیست زیرا ذکر وضو قبل از غسل جمعه [که در این روایت به آن اشاره شده است] از باب فضیلت است و اختصاص به غسل جمعه دارد و لذا سایر أغسال [غیر غسل جنابت] نیز همانند غسل جنابت وضو لازم ندارند. پس موضوع بحثِ روایت، غسل جمعه است که مستحب است و در مورد مستحبات، مطلق بر مقیّد حمل نمی‏شود، بلکه اگر مقیّدی وجود دارد بر فضیلت حمل می‏شود، پس نمی‏توان گفت که چون طبق این روایت، غسل جمعه وضو لازم دارد، پس مطلقاتی [که می‏گویند در سایر أغسال نیز وضو لازم نیست] بر این مقیّد [که می‏گوید وضو لازم است] حمل می‏شوند و در نتیجه گفته شود که غسل‏های دیگر نیز وضو لازم دارند، پس دلیلِ مقیّد در این‏گونه موارد بر أفضل بودن دلالت می‏کند، یعنی أفضل این است که انسان در روزه جمعه علاوه بر غسل، وضو نیز بگیرد و این به سایر أغسال [غیر جنابت] ارتباطی ندارد بنابراین، أغسال دیگر به غسل جنابت ملحق می‏شوند و همانند غسل جنابت، وضو لازم ندارند.

روایت پنجم: «و ليس في غسل الجنابة وضوء و الوضوء في كل غسل ما خلا غسل الجنابة لأن غسل الجنابة فريضة مجزية عن الفرض الثاني و لا يجزيه سائر الغسل عن الوضوء لأن الغسل سنة و الوضوء فريضة و لا يجزي سنة عن فرض و غسل الجنابة و الوضوء فريضتان فإذا اجتمعا فأكبرهما يجزي عن أصغرهما و إذا اغتسلت بغير جنابة فابدأ بالوضوء ثم اغتسل و لا يجزيك الغسل عن الوضوء فإن اغتسلت و نسيت الوضوء فتوضأ و أعد الصلاة»[4].

در این روایت، این‏گونه آمده است که هر غسلی به غیر از غسل جنابت، وضو لازم دارد زیرا غسل جنابت واجب است و چون واجب است ما را از واجب دیگر [که وضو باشد] بی‏نیاز می‏کند ولی غسل‏های دیگر ما را از وضو بی‏نیاز نمی‏کنند زیرا سایر غسل‏ها سنّت می‏باشند و وضو، فریضه است و سنّت بی‏نیاز کننده از فریضه نیست، پس وضو واجب است لذا چون غسل جنابت واجب است، از وضو بی‏نیاز است و نیاز نیست که دو فریضه [غسل و وضو] در کنار هم قرار بگیرند و چون غسل جنابت و وضو هر دو، فریضه می‏باشند، غسل که أکبر است از وضو که أصغر است، کفایت می‏کند [چون که صد آمد نود هم پیش ماست] ولی غسل‏های دیگر [غیر از غسل جنابت] چون سنّت می‏باشند، اشکال ندارد که وضو [که فریضه است] در کنار آنها قرار بگیرد لذا اگر خواستی غسلی غیر از جنابت انجام بدهی، نخست وضو بگیر و سپس غسل کن و غسل تو را از وضو بی‏نیاز نمی‏کند، پس اگر غسل کردی و وضو را فراموش کردی باید وضو بگیری و نمازت را اعاده کنی.   

مرحوم صاحب حدائق (ره) به نقل از صدوقین (ره) [پدر و پسر] این عبارت را نقل کرده است و این را دلیل گرفته بر اینکه چون صدوقین این روایت را نقل کرده‏اند، معلوم است که به کتاب فقه الرضا (ع) اعتنا کرده‏اند وگرنه این مطلب را از فقه الرضا (ع) نقل نمی‏کردند[5].

اشکال بر استناد به روایت مذکور

اشکالی که بر استدلال مذکور وارد می‏شود این است که همه غسل‏های غیر جنابتی سنّت نیستند، بلکه بسیاری از غسل‏ها؛ مثل غسل حیض، غسل نفاس، غسل مسّ میّت و غیره فریضه‏اند بنابراین، اینکه گفته شد که لزوم وضو همراه با سایر أغسال [غیر از غسل جنابت] از این باب است که وضو فریضه است و سایر أغسال، سنّت‏اند و قرار گرفتن فریضه در کنار سنّت اشکال ندارد، صحیح نیست زیرا همه غسل‏های غیر جنابتی سنّت نیستند، بلکه غسل‏هایی، مثل غسل حیض، نفاس، استحاضه و امثال آن فریضه می‏باشند. بنابراین، تعلیل مذکور [فریضه بودن وضو و سنّت بودن سایر أغسال]، لزوم وضو را در کنار سایر أغسال ثابت نمی‏کند چون این تعلیل درست نیست.

«الحمدلله رب العالمین»