فقه

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

خلاصه جلسه گذشته

عرض شد که مرحوم امام خمینی (ره) اخبار وارد شده درباره إجزاء یا عدم إجزاء غسل از وضو را به چهار دسته تقسیم کرده است؛

دسته اول، اخباری که به طور مطلق بر کفایت غسل از وضو دلالت دارند، یعنی این اخبار حاکی از این می‏باشند که هر غسلی از وضو کفایت می‏کند مطلقا؛ اعم از اینکه غسل جنابت باشد یا غسل دیگری باشد و اعم از اینکه آن غسل، واجب باشد یا مستحب باشد.

دسته دوم، اخباری که بر بدعت بودن وضو در کنار غسل دلالت دارند.

دسته سوم، اخباری که در خصوص غسل جنابت وارد شده‏اند.

دسته چهارم، اخباری که میان غسل جنابت و سایر أغسال تفصیل داده‏اند.

مرحوم امام خمینی (ره) بعد از تقسیم مذکور، فرموده است که روایاتی که بر کفایتِ مطلق غسل از وضو دلالت می‏کنند [، یعنی روایات دسته اول] به قرینه سایر اقسام روایات، بر غسل جنابت حمل می‏شوند، یعنی در هر موردی که روایتی وارد شده است که در آن روایت گفته شده است که غسل از وضو کفایت می‏کند، منظور این است که غسل جنابت از وضو کفایت می‏کند و أغسال دیگر، اعم از واجب و مستحب را شامل نمی‏شود.

مرحوم امام (ره)، متداول بودن غسل جنابت نسبت به سایر غسل‏ها را نیز قرینه بر همین مطلب دانسته است و فرموده است که چون غسل جنابت نسبت به سایر أغسال، بیشتر مورد ابتلای مکلّفین بوده است پس منظور از غسلی که در روایات به کفایت آن از وضو اشاره شده است، غسل جنابت می‏باشد. همچنین، فرموده است که با توجه به اینکه وضویِ پیش از غسل جنابت، در بین مردم مورد بحث بوده است و روایاتی که درباره غسل‏های دیگر [غیر از غسل جنابت] وارد شده‏اند، سنداً یا دلالةً مورد اشکال واقع شده‏اند، معلوم می‏شود که منظور از غسلِ مذکورِ در روایات، غسل جنابت است.

در ادامه عرض شد که در رابطه با نظر مرحوم امام خمینی (ره) چند نکته وجود دارد که در جلسه گذشته به نکته اول اشاره شد و عرض شد که تعلیلی که در ذیل روایات آمده است، مانع از مقیّد کردن اخبار إجزاءِ غسل از وضو، به غسل جنابت می‏شود و از چنین تقییدی ابا دارد، پس تعلیل مذکور، معمِّم است و مختص غسل جنابت نیست، بلکه سایر أغسال را نیز شامل می‏شود.

نکته دوم، این است که به نظر مرحوم امام (ره)، چون غسل جنابت در بین مکلّفین متداول و شایع است پس روایاتی که بر کفایت مطلق غسل از وضو دلالت دارند بر غسل جنابت حمل می‏شوند، لکن در پاسخ ایشان عرض می‏شود که احتیاج به غسل‏های دیگر در مجموع کمتر از غسل جنابت نیست، مثلاً چه بسا زنی به غسل استحاضه مبتلا باشد یا به غسل حیض مبتلا باشد؛ خصوصاً اگر مضطربه باشد یا اینکه شخص، مقیّد باشد که هر جمعه غسل جمعه را انجام بدهد یا مقیّد به سایر غسل‏های مستحبی، مثل غسل اول ماه، غسل زیارت و غسل مخصوص شب‏های قدر باشد بنابراین، نمی‏توان گفت که غسل جنابت متداول است و سایر أغسال متداول نیستند و محل ابتلا نیستند.

نکته سوم، این است که در صحیحه حکم بن حکیم، گرچه سؤال در خصوص غسل جنابت است، اما مورد، مخصِّص نیست و سببِ منحصر شدن پاسخ به غسل جنابت نمی‏شود، به علاوه اینکه در ذیل این روایت، تعلیلِ «وَ أَيُّ وُضُوءٍ أَنْقَى مِنَ الْغُسْلِ وَ أَبْلَغُ» وجود دارد و این تعلیل، معمِّم است و منحصر به غسل جنابت نیست.

نکته چهارم، این است که غسل جنابت در میان عامّه و خاصّه، با غسل‏های دیگر تفاوتی ندارد و کیفیت آن، همانند غسل‏های دیگر است، یعنی نخست سر و گردن، سپس سمت راست بدن و در انتها سمت چپ بدن شُسته می‏شود و تنها اختلافی که بین شیعه و سنّی در رابطه با غسل جنابت وجود دارد، مشروعیت وضو پیش از غسل جنابت است که عامّه وضویِ قبل از غسل جنابت را لازم می‏دانند، ولی شیعه لازم نمی‏داند بنابراین، این مطلب قرینه بر این نیست که منظور از غسلی که در اخبارِ إجزاء به آن اشاره شده است، خصوصِ غسل جنابت است؛ به این معنا که صحیح نیست که گفته شود که چون عامّه قبل از غسل جنابت، وضو را لازم می‏دانند، دلیل بر این است که منظور از دعوای بین شیعه و سنّی، دعوا بر سر إجزاء یا عدم إجزاءِ خصوصِ غسل جنابت از وضوست و سایر أغسال مورد بحث نیست، یعنی در سایر أغسال، بالاتفاق وضو لازم است و از این جهت بین شیعه و سنّی اختلافی نیست. بنابراین، اختلاف بین عامّه و خاصّه را نمی‏توان دلیل بر این گرفت که روایات مطلقه‏ای که بر عدم لزوم وضو در کنار غسل دلالت دارند، بر روایات مقیّده که به غسل جنابت اشاره دارند، حمل می‏شوند و گفته شود که فقط غسل جنابت وضو لازم ندارد و سایر أغسال وضو لازم دارند.

نکته پنجم، این است که اولاً، اخباری که بر بدعت بودن وضو، قبل و بعد از غسل دلالت دارند [، مثل موثقه سلیمان بن خالد: عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «الْوُضُوءُ بَعْدَ الْغُسْلِ بِدْعَةٌ»[1] و مرسله احمد بن یحیی: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى مُرْسَلًا «أَنَّ الْوُضُوءَ قَبْلَ الْغُسْلِ وَ بَعْدَهُ بِدْعَةٌ»[2]] نمی‏توانند دلیل بر این باشند که منظور از بدعت بودن وضو در کنار غسل، وضوی در کنار خصوصِ غسل جنابت است زیرا روایت احمد بن یحیی مرسله است و لذا قابل استناد نیست؛

ثانیاً، همان‏گونه که سابقاً گفته شد، در رابطه با این روایت مرسله، معنای دیگری نیز محتمل است و آن، اینکه ممکن است که گفته شود که منظورِ این روایت این است که وضو باید قبل از غسل باشد و وضویِ بعد از غسل بدعت است بنابراین، نمی‏توان با استناد به این روایات گفت که بدعت بودن وضو در کنار غسل، اختصاص به غسل جنابت دارد؛

ثالثاً، بنا بر عدم مشروعیت وضویِ بعد از غسل، وضویِ قبل از غسل نیز مشروع نخواهد بود. پس، از اطلاق روایاتِ بدعت بودن وضو، قبل و بعد از غسل، استفاده می‏شود که وضو در کنار همه أغسال مشروع نیست و اختصاص به غسل جنابت ندارد.

رابعاً، مرحوم شیخ طوسی (ره) در کتاب خلاف گفته است که قول شافعی [، مبنی بر لزوم وضو، قبل یا بعد از غسل جنابت] مورد تأیید پیروانش نیست در نتیجه، قول شافعی را نمی‏توان مبنا قرار داد و گفت که پاسخ امام (ع) ناظر به غسل جنابت است.

خامساً، بنا نیست که همیشه مطلق بر مقیّد حمل شود و جمع میان روایات، منحصر به حمل مطلق بر مقیّد نیست، بلکه می‏توان از اخبارِ امر کننده به وضو در کنار غسل، مجرّدِ مشروعیت و استحباب وضو را استفاده کرد، بنابراین، اگر به وضو گرفتن در کنار غسل امر شده است، از باب مشروعیت و استحباب می‏باشد و نیازی به حمل روایات مطلقه بر روایات مقیّده و حکم به عدم لزوم وضو در کنار غسل جنابت و لزوم وضو در کنار سایر أغسال، نیست. بنابراین، جمع بین روایات مطلقه و روایات مقیّده به این نحو است که وضو گرفتن در کنار غسل جنابت جایز نیست، لکن از اطلاق روایات استفاده می‏شود که سایر أغسال نیز از وضو کفایت می‏کنند و وضو گرفتن در کنار آن أغسال واجب نیست، لکن مشروع و بلکه مستحب است.

مرحوم امام خمینی (ره) فرموده است که در اینجا دو بحث است، بحث اول این است که آیا غسل بما هو غسلٌ، ماهیةً به وضو احتیاج دارد تا غسل کامل شود یا به وضو نیاز ندارد؟ و بحث دوم، این است که غسل برای تکمیل ماهیت، نیاز به وضو ندارد، اما اگر شخص بخواهد با این غسل نماز بخواند، این غسل کفایت نمی‏کند و باید وضو بگیرد و شاید منظورِ روایاتی که بر إجزاء غسل از وضو دلالت دارند، این باشد که غسل، برای رفع حدث اکبر نیازی به ضمیمه‏ی وضو ندارد، یعنی برای تحقّق غسل نیازی به ضمیمه وضو به آن نیست ولی لزوم وضو در کنار غسل، به خاطر نماز است یعنی تحقّق غسل به وضو نیاز ندارد، لکن با این غسل نمی‏توان نماز خواند، بلکه باید در کنار غسل، وضو نیز گرفته شود.

«الحمدلله رب العالمین»