فقه

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

خلاصه جلسه گذشته

بحث در اشکال چهارم از اشکالات وارده بر استناد به روایات دالِّ بر إجزاء غسل از وضو بود، این اشکال در جلسه گذشته ذکر شد و عرض شد که گفته‏اند که غسلی که در اخبار إجزاء غسل از وضو آمده است، بر غسل جنابت حمل می‏شود، یعنی فقط غسل جنابت، مُجزی از وضوست، ولی سایر أغسال مُجزی از وضو نیستند و دلیل آن، این است که اهل سنّت در کنار غسل جنابت، وضو را نیز لازم می‏دانند و به امیرالمؤمنین (ع) نسبت داده‏اند که آن حضرت (ع) نیز در کنار غسل به وضو امر کرده است. بنابراین، اهل سنّت برای اینکه نظر خودشان را مبنی بر لزوم وضو در کنار غسل جنابت، ثابت کنند، لزوم وضو در کنار غسل جنابت را به امام علی (ع) نسبت داده‏اند، لکن نظر شیعه این است که وضو در کنار غسل جنابت لازم نیست و تمام أخباری که بر إجزاء غسل از وضو دلالت دارند بر غسل جنابت حمل می‏شوند و لزوم وضو در کنار غسل جنابت که از طرف اهل سنّت به امام علی (ع) نسبت داده شده است، کذب است، بنابراین، منظور از غسل، در دعوای بین شیعه و سنّی که شیعیان معتقدند که غسل از وضو مُجزی است و اهل سنّت معتقدند که غسل از وضو مُجزی نیست، غسل جنابت است و إجزاء غسل از وضو، مختص غسل جنابت است و شامل سایر أغسال نمی‏شود.

پاسخ از اشکال چهارم

مرحوم محقّق حلی (ره) [1]، در کتاب معتبر گفته است که اخباری که بر إجزاء غسل از وضو دلالت دارند یکسان نیستند تا گفته شود که غسلِ مذکورِ در آنها بر جنابت حمل می‏شود، بلکه این اخبار تفصیل دارند و هم غسل جنابت و هم غسل جمعه در آنها مطرح شده است و أغسال مختلفی در این اخبار مطرح شده است و بحث إجزاء غسل از وضو در رابطه با آن أغسالِ غیر جنابتی نیز آمده است و مختص به غسل جنابت نیست در نتیجه، نمی‏توان از دعوای بین شیعه و سنی در رابطه با لزوم وضو یا عدم لزوم وضو در کنار غسل جنابت، نتیجه گرفت که همه اخباری که بر إجزاء غسل از وضو دلالت دارند به غسل جنابت مربوط می‏شوند چون روایات وارده شده منحصر به مورد اختلاف شیعه با عامّه نیست، بلکه روایات دیگری نیز وجود دارند که ربطی به مورد اختلاف شیعه و سنّی ندارد، مثل روایت صحیحه محمد بن مسلم [عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «الْغُسْلُ يُجْزِي عَنِ الْوُضُوءِ وَ أَيُّ وُضُوءٍ أَطْهَرُ مِنَ الْغُسْلِ»[2]] که به مطلق غسل اشاره دارد که امام باقر (ع) فرموده است که غسل مُجزی از وضوست و چه وضویی پاکیزه‏تر از غسل است؟   

نظر مرحوم امام خمینی (ره) درباره کفایت یا عدم کفایت غسل از وضو

مرحوم امام خمینی (ره) فرموده است که اخبار وارد شده درباره إجزاء یا عدم إجزاء غسل از وضو به چهار دسته تقسیم می‏شوند؛

دسته اول، اخباری که به طور مطلق بر کفایت غسل از وضو دلالت دارند، یعنی از این حکایت دارند که هر غسلی از وضو کفایت می‏کند مطلقا؛ اعم از اینکه غسلِ جنابت باشد یا غسل دیگری باشد و اعم از اینکه آن غسل، واجب باشد یا مستحب باشد.

دسته دوم، اخباری که بر بدعت بودن وضو در کنار غسل دلالت دارند.

دسته سوم، اخباری که در خصوص غسل جنابت وارد شده‏اند.

دسته چهارم، اخباری که میان غسل جنابت و سایر أغسال تفصیل داده‏اند.

مرحوم امام خمینی (ره) بعد از تقسیم مذکور، فرموده است که روایاتی که بر کفایت مطلق غسل از وضو دلالت می‏کنند [، یعنی روایات دسته اول] به قرینه‏ی سایر اقسام روایات، بر غسل جنابت حمل می‏شوند، یعنی سایر روایات قرینه بر این می‏باشند که روایاتِ دالِّ بر کفایت مطلق غسل از وضو، بر غسل جنابت حمل می‏شوند و با توجه به متداول بودن و بیشتر بودنِ غسل جنابت نسبت به سایر أغسال، جمع مذکور، جمع قریب به ذهن است زیرا فقط بعضی از مکلّفان در پاره‏ای از اوقات سراغ غسل‏ها دیگر، مثل غسل حیض، نفاس، استحاضه، جمعه و غیره می‏روند، لکن غسل جنابت متداول‏ترین غسل در بین مکلّفین است و بیشتر از أغسال دیگر مورد ابتلاء مکلّفین است در نتیجه، تعبیر «الغسلُ یُجزی عن الوضوء» که در روایات آمده است بر غسل جنابت حمل می‏شود و جمع مذکور [، یعنی حمل مطلق بر مقیّد به این معنا که غسلِ مذکورِ در روایات، بر غسل جنابت حمل می‏شود]، حمل بر فرد نادر نیست، بلکه حمل بر فردی است که مورد ابتلاء مکلّفین است و نسبت به سایر أغسال بیشتر و متداول‏تر است.

به علاوه اینکه وضویِ پیش از غسل جنابت، در میان مردم، محل بحث بوده است، یعنی برای مردم، سؤال بوده است که آیا قبل از غسل جنابت، وضو لازم است یا وضو لازم نیست؟ به طوری که در این رابطه به امیرالمؤمنین امام علی (ع) دروغ بستند که آن حضرت (ع) دستور داده است که قبل از غسل جنابت وضو گرفته شود و همان‏گونه که قبلاً در روایت صحیحه حَکم بن حکیم [عَنْ حَكَمِ بْنِ حُكَيْمٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ إِلَى أَنْ قَالَ: قُلْتُ: إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ يَتَوَضَّأُ وُضُوءَ الصَّلَاةِ قَبْلَ الْغُسْلِ، فَضَحِكَ وَ قَالَ: «وَ أَيُّ وُضُوءٍ أَنْقَى مِنَ الْغُسْلِ وَ أَبْلَغُ»[3].] آمده بود، روای از امام صادق (ع) درباره غسل جنابت سؤال کرد و گفت که مردم می‏گویند که پیش از غسل، وضویِ نماز گرفته شود، پس امام صادق (ع) خندید و فرمود که چه وضویی پاکیزه‏تر و رساتر از غسل است؟   

پس، مورد بحث واقع شدنِ وضویِ پیش از غسل جنابت در بین مردم نیز سبب نزدیک شدن جمع مذکور، می‏شود، یعنی غسل مذکورِ در روایاتِ مطلقی که بر إجزاء غسل از وضو دلالت دارند به قرینه سایر روایاتی که در خصوص غسل جنابت وارد شده‏اند و روایاتی که بر بدعت بودن وضو در کنار غسل اشاره دارند و همچنین، روایاتی که بین غسل جنابت و سایر أغسال تفصیل داده‏اند، بر غسل جنابت حمل می‏شوند. پس، روایاتِ بدعت بودن وضو، قبل و بعد از غسل و کفایت غسل از وضو و پاکیزه‏تر بودن غسل از وضو و دروغی که به امیرالمؤمنین (ع) نسبت داده شده است بر این دلالت دارند که محل بحث، غسل جنابت بوده است، یعنی غسل جنابت مورد اختلاف واقع شده بوده است و بحث در کفایت این غسل از وضو و بدعت بودن وضویِ قبل و بعد از این غسل بوده است و سایر أغسال مورد بحث نبوده‏اند.

به علاوه اینکه یکی از دو قول شافعی (از ائمه چهارگانه اهل سنّت) بر وجوب وضو، قبل یا بعد از غسل جنابت [، یعنی یکی از اقوال شافعی که حاکی از وجوب وضو، قبل یا بعد از غسل جنابت می‏باشد] نیز بر این دلالت دارد که محل بحث، کفایت یا عدم کفایت غسل جنابت از وضوست و منظور از «الغسل یجزی عن الوضوء» که در روایات آمده است، این است که بر خلاف عامّه که معتقدند که وضویِ قبل یا بعد از غسل، واجب است، غسل از وضو مجزی است و در کنار غسل لازم نیست که وضو گرفته شود.

مرحوم امام (ره) در ادامه فرموده است که مرحوم محقق (ره) به دسته‏ای از روایات که به سایر أغسال [غیر از غسل جنابت] مربوط می‏باشند، اشاره کرده است که این روایات یا سنداً ضعیف‏اند، مثل مکاتبه محمد بن عبدالرحمن همدانی [أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْهَمْدَانِيَّ كَتَبَ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الثَّالِثِ (ع)؛ يَسْأَلُهُ عَنِ الْوُضُوءِ لِلصَّلَاةِ فِي غُسْلِ الْجُمُعَةِ، فَكَتَبَ: «لَا وُضُوءَ لِلصَّلَاةِ فِي غُسْلِ يَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ لَا غَيْرِهِ»[4]] و مرسله حمّاد بن عثمان [عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي الرَّجُلِ يَغْتَسِلُ لِلْجُمُعَةِ أَوْ غَيْرِ ذَلِكَ، أَ يُجْزِيهِ مِنَ الْوُضُوءِ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع): «وَ أَيُّ وُضُوءٍ أَطْهَرُ مِنَ الْغُسْلِ»[5]] یا دلالةً مشکل دارند زیرا همان‏طور که عرض شد روایاتِ مطلقه بر روایات مقیّده حمل می‏شوند لذا غسل مذکورِ در روایات مطلقه بر غسل جنابت حمل می‏شود[6].

خلاصه‏ی نظر مرحوم امام خمینی (ره) با توجه به اینکه ایشان اخبار وارده را به چهار دسته تقسیم کرد و در نهایت قرائنی را اشاره فرمود که منظور از غسلی که از وضو کفایت می‏کند غسل جنابت است، این است که ایشان معتقد است که فقط غسل جنابت از وضو مُجزی است و سایر أغسال از وضو کفایت نمی‏کنند لذا واجب است که شخص در کنار سایر أغسال، برای نماز وضو بگیرد.

بررسی نظر مرحوم امام خمینی (ره)

در رابطه با نظر مرحوم امام خمینی (ره) چند نکته وجود دارد که به آنها اشاره می‏شود؛

نکته اول، اینکه جمعی که مرحوم امام خمینی (ره) به آن اشاره کرد و فرمود که سایر روایات، قرینه بر روایات مطلقه می‏باشند لذا روایات مطلقه بر روایات مقیده حمل می‏شوند و در نتیجه، غسل مذکورِ در روایات مطلقه بر غسل جنابت حمل می‏شود، صحیح نیست زیرا جمع مذکور، با تعلیلی که در بسیاری از روایات وارد شده است، سازگاری ندارد چون تعلیلِ «وَ أَيُّ وُضُوءٍ أَطْهَرُ مِنَ الْغُسْلِ» یا «وَ أَيُّ وُضُوءٍ أَنْقَى مِنَ الْغُسْلِ وَ أَبْلَغُ» که در روایات آمده است، معمِّم است، گرچه گاهی، تعلیل، مخصِّص نیز می‏باشد، مثل «لاتأکل الرمّان فانّه حامضٌ» که تعلیلِ حامض بودن که در آخر این عبارت آمده است، هم معمِّم است و هم مخصِّص است، یعنی مولی فرموده است که انار نخور چون ترش است و تعلیل به تُرش بودن، معمِّم است یعنی هر چیزی که ترش باشد را نخور و مخصِّص نیز می‏باشد، یعنی خوردن اناری که ترش نیست، اشکال ندارد. پس تعلیل مذکورِ در روایات، معمِّم است و مختص به غسل جنابت نیست، بلکه همه غسل‏ها را شامل می‏شود یعنی وضو از هیچ غسلی پاکیزه‏تر نیست پس مطلق غسل، بی‏نیاز از وضوست. بنابراین، تعلیلِ مذکور در روایات، مانع از جمع مذکوری است که مرحوم امام خمینی (ره) به آن اشاره کرده است [و فرموده است که روایات مطلقه بر روایات مقیده حمل می‏شوند و مقصود از غسلِ در روایات مطلقه، غسل جنابت می‏باشد] زیرا در صورت اراده خصوص غسل جنابت، امام (ع) چون در مقام بیان بوده است حتماً باید به آن اشاره می‏کرد و از اینکه امام (ع) به خصوص غسل جنابت اشاره نکرده است، فهمیده می‏شود که خصوص غسل جنابت مورد نظر نبوده است.

به عبارت دیگر، تعلیلی که در ذیل روایات آمده است، از مقیّد کردن اخبار إجزاءِ غسل از وضو به غسل جنابت، امتناع ایجاد می‏کند یعنی تعلیل، مانع از تقیید اخبار به غسل جنابت می‏شود و از چنین تقییدی ابا دارد[7].                            «الحمدلله رب العالمین»