فقه

                                                                                                       

 

 

 

 

 

 

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

خلاصه جلسه گذشته

بحث در مسأله 535 بود. عرض شد که در مسأله مذکور، سه فرع متصور است؛ فرع اول، اینکه اسراف کردن در آب وضو مکروه است؛ فرع دوم، اینکه إسباغ [ یعنی شاداب کردن و پر آب کردن صورت و دست‎ها در هنگام وضو گرفتن،] مستحب است و فرع سوم، اینکه مستحب است که آب وضو به مقدار یک مُد باشد و آن مُد برای همه افعال و مقدمات وضو مصرف شود. فرع اول در جلسه گذشته بررسی شد.

بررسی فرع دوم

نسبت به استحباب إسباغ، خلافی نیست و نصوص متواتره‎ای در رابطه با اینکه در وضو رعایت إسباغ مستحب است، موجودند که روایت ذیل از جمله آن روایات است:

عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ (ع) عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (ع)؛ قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): "مَنْ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ وَ أَدَّى زَكَاةَ مَالِهِ وَ كَفَّ غَضَبَهُ وَ سَجَنَ لِسَانَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِذَنْبِهِ وَ أَدَّى النَّصِيحَةَ لِأَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّهِ فَقَدِ اسْتَكْمَلَ حَقَائِقَ الْإِيمَانِ‌ وَ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ"»[1].

بررسی فرع سوم

در رابطه با استحباب به مقدار یک مُد بودن آب وضو به روایات ذیل استناد شده است:

روایت اول: عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يَتَوَضَّأُ بِمُدٍّ وَ يَغْتَسِلُ بِصَاعٍ وَ الْمُدُّ رِطْلٌ وَ نِصْفٌ وَ الصَّاعُ سِتَّةُ أَرْطَالٍ»[2].

روایت دوم: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ أَنَّهُمَا سَمِعَاهُ يَقُولُ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يَغْتَسِلُ بِصَاعٍ مِنْ مَاءٍ وَ يَتَوَضَّأُ بِمُدٍّ مِنْ مَاءٍ»[3].

آیت الله خویی (ره) فرموده است که مفهوم مد خیلی دقیق نیست[4]؛ هرچند که اکنون در رساله‎های عملیه گفته‎اند که مد به مقدار 750 گرم است.

شیخ بهایی (ره) در کتاب حبل المتین نوشته است که مُد عبارت از ربع مَن تبریزی کوچک است و آن مَن تبریزی عبارت از 640  مثقال است و بنابراین، مُد به مقدار 150 مثقال است.

یک سری روایات بیانیه از کیفیت وضوی پیامبر (ص) حکایت دارند و یک سری روایات نیز بر استحباب به مقدار یک مُد بودن آب مصرفی برای وضو دلالت دارند و بین این دو دسته از روایات کمی ناسازگاری است؛ به این نحو که در وضوئات بیانیه مثلاً آمده است که پیامبر (ص) یک کف از آب برداشت و بر صورت ریخت و آن را شست و سپس برای بار دوم کفی از آب برداشت و با آن دست راستش را شست و سپس یک مُشت دیگر آب برداشت و با آن دست چپش را شست. این مقدار از مصرف آب [یعنی سه کف آب برداشتن]، به آنچه در روایات به عنوان مُد مطرح شده است یا به قول شیخ بهایی (ره) به مقدار ربعِ مَن تبریزی، نمی‎رسد.

جمع بین دو دسته روایات مذکور، به این نحو است که روایات بیانیه‎ی کیفیت وضوی پیامبر (ص) بر مقدار وجوبی وضو دلالت دارند و اگر مقدار مستحب را نیز شامل شوند، مقدار خیلی کمی از مستحب را دلالت خواهند کرد چون اهل بیت (ع) در وضوئات بیانیه در صدد تعریض به مخالفین بوده‎اند که مخالفین که می‎گفته‎اند که پیامبر (ص) به صورت منکوس [بر عکس] وضو می‎گرفته و به جای مسح، پاهای خود را می‎شسته است، سخنشان صحیح نیست، بلکه وضوی پیامبر (ص) به این نحو بوده است که در هنگام وضو، صورت خود را با یک کف آب می‎شسته و هر کدام از دست راست و دست چپ را نیز با یک کف آب می‎شسته است و اضافاتی که در کلام مخالفین، مبنی بر شستن پاها، آمده است، در وضوی پیامبر (ص) نبوده است. پس بیان وضوی پیامبر (ره) هم بیان مقدار واجب وضو و هم تعریض به مخالفین بوده است. اما اخبار وارد شده در مقام بیان مقدار آب برای شستن که مستحب است که آن به مقدار مُد باشد، بر اعم از موارد وجوب و استحباب حمل می‎شود و مختص مقدار واجب نیست، یعنی مقدار مُد شامل مقدار واجب و مستحب شستن می‎شود؛ به این معنی که نخست دستها شسته شود، سپس آب در دهان مضمضه شود و بعد از آن آب در بینی استنشاق شود و سپس هر کدام از صورت و دست‎ها، دو بار شسته شوند لذا اگر مقدار مستحب از شستن نیز به مقدار واجب از وضو ضمیمه شود، حدوداً سیزده تا چهارده کف آب لازم است تا همه آن مستحبات نیز رعایت شود که در این صورت، ممکن است که آب مصرف شده، با مقدار مُد که در روایات آمده است، سازگار باشد.

مسأله536: «يجوز الوضوء برمس الأعضاء كما مرّ و يجوز برمس أحدها و إتيان البقيّة على المتعارف، بل يجوز التبعيض في غسل عضو واحد مع مراعاة الشروط المتقدّمة؛ من البدأة بالأعلى و عدم كون المسح بماء جديد و غيرهما»[5].

به نظر مرحوم سید (ره)، وضو گرفتنِ ارتماسی [به این نحو که اعضای وضو در آب فرو برده شوند،] جایز است و جایز است که یک عضو از اعضای وضو به نحو ارتماسی شسته شود و بقیه اعضاء به نحو متعارف و به نحو ترتیبی شسته شود، بلکه تبعیض در شستن یک عضو با رعایت شروط متقدم، از شروع شستن از بالا و عدم مسح با آب جدید و غیره، جایز است [؛ به این معنی که مکلف قسمتی از یک عضو را به صورت ارتماسی و قسمت دیگر را به صورت ترتیبی بشوید؛ به عنوان مثال، وضو گیرنده آرنج دست را در آب فرو ببرد و بقیه دست را به شکل ترتیبی بشوید].

دلیل حکم مذکور، اطلاقات است. اطلاق آیه شریفه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ...»[6]، بر این دلالت دارد که وضوی ارتماسی نیز جایز است و لازم نیست که حتماً وضو به نحو متعارف و ترتیبی گرفته شود. بنابراین، وضوی ارتماسی نیز مجزی است؛ چه همه اعضایی که باید شسته شوند به نحو ارتماسی شسته شوند و چه بعضی از اعضا به نحو ارتماسی و بعضی دیگر به نحو ترتیبی شسته شوند و چه وضو گیرنده بخشی از یک عضو را به صورت ارتماسی و بخش دیگر را به صورت ترتیبی بشوید.

ان قلت: وضوئات بیانیه که از کیفیت وضوی پیامبر (ص) حکایت دارند بر وضوی ترتیبی دلالت دارند. پس وضوی ارتماسی جایز نیست.      

قلت: وضوئات بیانیه از باب غلبه وجودی در خارجند، یعنی وضوء در خارج معمولاً به نحو ترتیبی واقع می‎شود، لکن این غلبه وجودی موجب انصراف نمی‎شود تا گفته شود که وضو منحصر به وضوی ترتیبی است و وضوی ارتماسی صحیح نیست، بلکه اطلاق به قوت خود باقی است و وضوی ارتماسی را نیز شامل می‎شود.

مسأله 537: «يشكل صحّة وضوء الوسواسيّ إذا زاد في غسل اليسرى من اليدين في الماء من جهة لزوم المسح بالماء الجديد في بعض الأوقات، بل إن قلنا بلزوم كون المسح ببلّة الكفّ دون رطوبة سائر الأعضاء يجي‌ء الإشكال في مبالغته في إمرار اليد لأنّه يوجب مزج رطوبة الكفّ برطوبة الذراع»[7].

به نظر مرحوم سید (ره)، صحت وضوی وسواسی، در صورتی که در شستن دست چپ زیاده‎روی کند [، یعنی زیاد بر آن آب بریزد،] مشکل است زیرا در بعضی مواقع [، مثلاً در صورتی که برای مرتبه سوم دست چپ خود را بشوید]، مسح با آب جدید لازم می‎آید، بلکه اگر به لزوم مسح به وسیله رطوبت آب کف دست، قائل باشیم و مسح با رطوبت سایر اجزاء وضو را کافی ندانیم، اشکال از ناحیه مبالغه در کشیدن دست پیش می‎آید زیرا کشیدن بیش از حد موجب مخلوط شدن رطوبت کف دست با رطوبت ذراع می‎شود و مسح دچار مشکل می‎شود [زیرا در این صورت، مسحِ با رطوبت کف دست صدق نمی‎کند، بلکه رطوبت ذراع نیز با رطوبت کف دست مخلوط شده است].

پس به نظر مرحوم سید (ره)، وضوی وسواسی صحیح نیست زیرا از دو جهت اشکال پیش می‎آید؛ اول، اینکه در بعضی مواقع، مسح به وسیله آب جدید لازم می‎آید و آن زمانی است که شخص وسواسی سه بار دست چپ خود را بشوید و دوم، در صورتی است که مبنا این باشد که مسح حتماً باید به وسیله رطوبت کف دست انجام شود که در صورتی که شخص به واسطه وسواس، بیش از حد بر دست خود دست بکشد، امتزاج رطوبت کف دست با رطوبت ذراع پدید می‎آید لذا مسح صورت گرفته، مسح با رطوبت کف دست به تنهایی نبوده است، بلکه مسح با رطوبت کف دستی که با رطوبت ذراع مخلوط شده است، انجام شده است لذا مسح دچار مشکل می‎شود و وضو باطل است.

«الحمدلله رب العالمین»