فقه

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

خلاصه جلسه گذشته

بحث در کفایت یا عدم کفایتِ سایر أغسال [غیر از غسل جنابت] از وضو بود. عرض شد که مقتضای قاعده این است که اگر شخص، قبل از طُروّ و عروضِ سببِ غسل، وضو داشته باشد و بعد از آن، سببِ غسل عارض شود، لازم نیست که شخص، در کنار غسل وضو بگیرد، ولی اگر قبل از طُروِّ سببِ غسل، وضو نداشته باشد و سبب غسل عارض شود، واجب است که شخص در کنار غسل، وضو نیز بگیرد.

در ادامه به مقتضای اخبار اشاره شد و عرض شد که دو طایفه أخبار در این رابطه وارد شده‏اند که طایفه اول، بر عدم کفایت غسل از وضو دلالت دارند که در جلسات گذشته به آن روایات اشاره شد و طایفه دوم، اخباری هستند که بر کفایت غسل از وضو دلالت دارند مطلقا؛ اعم از آنکه غسلِ انجام شده، غسل جنابت باشد یا غسل غیر جنابت باشد. در جلسه گذشته به دو روایت در این رابطه اشاره شد.

روایت سوم: عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ؛ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ الرَّجُلِ إِذَا اغْتَسَلَ مِنْ جَنَابَتِهِ أَوْ يَوْمِ جُمُعَةٍ أَوْ يَوْمِ عِيدٍ هَلْ عَلَيْهِ الْوُضُوءُ قَبْلَ ذَلِكَ أَوْ بَعْدَهُ؟ فَقَالَ: «لَا لَيْسَ عَلَيْهِ قَبْلُ وَ لَا بَعْدُ، قَدْ ‌أَجْزَأَهُ الْغُسْلُ وَ الْمَرْأَةُ مِثْلُ ذَلِكَ إِذَا اغْتَسَلَتْ مِنْ حَيْضٍ أَوْ غَيْرِ ذَلِكَ فَلَيْسَ عَلَيْهَا الْوُضُوءُ لَا قَبْلُ وَ لَا بَعْدُ قَدْ أَجْزَأَهَا الْغُسْلُ»[1].

در روایت مذکور، از امام صادق (ع) درباره مردی که غسل جنابت یا غسل جمعه یا غسل عید را انجام داده است، سؤال شده است که آیا قبل از غسل یا بعد از غسل، بر آن شخص وضو نیز واجب است؟ آن حضرت (ع) در پاسخ فرموده است که قبل و بعد از غسل، وضو بر شخص لازم نیست و غسلی که انجام می‏دهد کفایت می‏کند و بر زنی که غسل حیض یا غیر آن را انجام داده است نیز وضو واجب نیست و غسلی که انجام می‏دهد از وضو کفایت می‏کند.

این روایت از حیث سند و دلالت مشکلی ندارد و به وضوح بر کفایت مطلق غسل از وضو دلالت می‏کند؛ چه غسلی که شخص انجام می‏دهد، غسل جنابت باشد و چه غسل غیر جنابت باشد.

روایت چهارم: صحیحه حکم بن حکیم: عَنْ حَكَمِ بْنِ حُكَيْمٍ؛ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ إِلَى أَنْ قَالَ: قُلْتُ: إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ يَتَوَضَّأُ وُضُوءَ الصَّلَاةِ قَبْلَ الْغُسْلِ، فَضَحِكَ وَ قَالَ: «وَ أَيُّ وُضُوءٍ أَنْقَى مِنَ الْغُسْلِ وَ أَبْلَغُ»[2].

ان قلت: ممکن است که گفته شود که این روایت مربوط به کفایت غسل جنابت از وضو است و از محل بحث (کفایت سایر أغسال از وضو) خارج است.

قلنا: درست است که سؤالی که در روایت مذکور، مطرح شده است، مربوط به غسل جنابت است، لکن تعلیل امام صادق (ع) در ذیل این روایت عام است، چرا که امام (ع) فرموده است که چه وضویی از غسل پاکیزه‏تر و رساتر است؟ و امام (ع) نفرموده است که چه وضویی از غسل جنابت پاکیزه‏تر است؟ بلکه مطلق غسل را فرموده است، پس تعلیل، تعمیم می‏دهد و همه غسل‏ها را شامل می‏شود بنابراین، هر غسلی از وضو کفایت می‏کند، کما اینکه تعلیل، تخصیص نیز می‏زند، یعنی در فرضی که شخص غسل می‏کند، وضو لازم نیست ولی اگر غسلی در کار نباشد باید [برای عملی که وضو نیاز دارد] وضو بگیرد، مثل اینکه وقتی گفته می‏شود : «لا تأکل الرمّان لانّه حامض»، تعلیلی که آمده است عام است و تعمیم می‏دهد، یعنی هر چیزِ ترشی را نباید بخوری و اختصاص به انار ندارد، کما اینکه تعلیلِ مذکور، تخصیص می‏دهد، یعنی می‏گوید که فقط انار ترش را نخور لذا خوردن انارِ غیر ترش مشکلی ندارد. به علاوه اینکه این تعلیل در روایات دیگر و در غیر غسل جنابت نیز آمده است و این نیز خود، قرینه بر این است که طبیعت غسل، مورد نظر است و غسل جنابت بخصوصه مورد نظر نیست.

روایت پنجم: موثقه سلیمان بن خالد: عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع)؛ قَالَ: «الْوُضُوءُ بَعْدَ الْغُسْلِ بِدْعَةٌ»[3].

این حدیث با سندهای مستفیض روایت شده است. بدعت بودن وضو بعد از غسل که در این روایت به آن اشاره شده است، از کفایت غسل از وضو حکایت دارد.

روایت ششم: مرسله حمّاد بن عثمان: عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي الرَّجُلِ يَغْتَسِلُ لِلْجُمُعَةِ أَوْ غَيْرِ ذَلِكَ، أَ يُجْزِيهِ مِنَ الْوُضُوءِ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع): «وَ أَيُّ وُضُوءٍ أَطْهَرُ مِنَ الْغُسْلِ»[4].

تعلیل امام صادق (ع) که فرموده است که چه وضویی پاکیزه‏تر از غسل است؟ بر این دلالت دارد که با وجود غسل نیازی به وضو نیست و غسل از وضو مُجزی است.

روایت هفتم: مرسله کلینی: وَ رُوِيَ: «أَيُّ وُضُوءٍ أَطْهَرُ مِنَ الْغُسْلِ»[5].

روایت هشتم: مرسله احمد بن یحیی: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى مُرْسَلًا؛ «أَنَّ الْوُضُوءَ قَبْلَ الْغُسْلِ وَ بَعْدَهُ بِدْعَةٌ»[6].

ظاهر این روایت بر این دلالت دارد که وضو گرفتنِ قبل و بعد از غسل بدعت است بنابراین، غسل از وضو کفایت می‏کند و وضو در کنار غسل لازم نیست، لکن مرحوم شیخ حر عاملی (ره) و مرحوم شیخ بهائی (ره) گفته‏اند که احتمال دارد که «قَبل الغسل» که ظرف است، خبر برای انّ باشد، به این معنا که جای وضو قبل از غسل است و «بعده بدعة» جمله مستقلی است و به این معناست که وضو گرفتنِ بعد از غسل بدعت است در نتیجه، وضو گرفتن قبل از غسل لازم است، ولی وضو گرفتنِ بعد از غسل بدعت است.

اشکالات وارده بر استناد به روایات مذکور

اشکال اول، این است که روایات مذکور، هرچند که زیاد هستند، لکن با اینکه در مقابل دیدگان اصحاب بوده‏اند ولی اصحاب از این روایات، اعراض کرده‏اند و به این روایات توجه نکرده‏اند و به روایاتی که بر عدم کفایت سایر أغسال [غیر جنابتی] از وضو دلالت دارند، توجه کرده‏اند و بر خلاف روایات مذکور، فتوا داده‏اند و اعراض اصحاب دلیل بر ضعف این روایات است و الا اصحاب از این روایات اعراض نمی‏کردند و مرحوم شیخ صدوق (ره) مخالفت با روایات مذکور [که بر إجزاء سایر أغسال از وضو دلالت دارند] را به امامیه نسبت داده است لذا نمی‏توان به این روایات اعتماد کرد بنابراین، هرچند که روایات مذکور، صحیح و صریح هستند، لکن چون اصحاب از این روایات اعراض کرده‏اند و بر خلاف آنها فتوا داده‏اند و مرحوم شیخ صدوق (ره) نیز مخالفت با این روایات را به امامیه نسبت داده است، نمی‏توان به این روایات تمسک کرد. بنابراین، در صورتی که روایات، تأویل ناپذیر باشند باید از این روایات [دالِ بر إجزاء سایر أغسال از وضو] دست کشید و آنها را کنار گذاشت و اگر روایات، تأویل پذیر باشند باید آنها را تأویل کرد و غسل مذکورِ در این روایات را بر غسل جنابت حمل کرد.[7]

بحث جلسه آینده: پاسخ از اشکال مذکور، ان‏شاءالله، در جلسه آینده بیان خواهد شد.

«الحمدلله رب العالمین»