ادامه تفسیر آیه83: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»[1]؛ و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و به مردم نيك بگوييد که نماز را برپا داريد و زكات بدهيد، سپس (با اينكه پيمان بسته بوديد) همه شما جز عده كمى سرپيچى كرديد و (از وفاى به پيمان خود) روى‌گردان شديد.

یکی از مواردی که در آیه مذکور، به آن سفارش شده است، أیتام می‏باشند.

«الیتامی» جمع یتیم و از ریشه «یُتم» گرفته شده است. یتیم در لغت به معنای شیء منفرد و کم‏نظیر است، چنانکه به درّ قیمتی، دُرّةٌ یَتیمةٌ گفته می‏شود، اما در اصطلاح به کسی که از کودکی پدرش را از دست داده باشد، یتیم می‏گویند.

امام صادق (ع) فرموده است: «نَحنُ الیَتیمُ»[2]؛ به خدا سوگند، ما خاندانِ بی‏بدیل و بی‏نظیر هستیم. اهل بیت (ع) انسان‏هایی هستند که می‏توانند به عنوان میزان، الگوی رفتار فردی و اجتماعی برای انسان‏ها باشند و امناء وحی الهی می‏باشند.

نگاه اسلام به یتیمان نگاهی زیبا و پسندیده است. امام علی (ع) در سخنان غم‏انگیز خود در غروب روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان که آخرین لحظات زندگی آن حضرت (ع) بود به ایتام توصیه کرد و فرمود: «اللَّهَ‏ اللَّهَ‏ فِي‏ الْأَيْتَامِ‏ فَلَا تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا يَضِيعُوا بِحَضْرَتِكُم»^[3]‏؛ خدا را خدا را در رابطه با یتیمان در نظر داشته باشید و آنان را گاه گرسنه و گاه سیر ندارید و مواظب باشید که  آنان نزد شما ضایع نشوند.

تعبیر لطیفی که در روایت مذکور، آمده است، کلمه «لاتغبوا» است. «غب» به معنای روز در میان است، یعنی یک روز سیر باشند و یک روز گرسنه باشند و از این طریق در سختی باشند.

یتیم باید همیشه مورد توجه باشد و باید سعی شوید که توجه به ایتام مستمر باشد. رسیدگی به ایتام از امور حسبیه است که شارع مقدس راضی به تعطیلی آن نیست و انجام آن امور موجب سعادت فرد و جامعه می‏شوند. البته این امور از واجبات کفائیه می‏باشند که مسؤولیت این امور متوجه همه افراد جامعه است و اگر کسی به انجام این امور مبادرت نورزد وظیفه حاکم شرع است که افرادی را برای انجام آن امور مأموریت دهد.

همان‏گونه که از سخنان حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) استفاده می‏شود، احسان به یتیمان دو شاخه دارد؛ شاخه مادی و شاخه معنوی. دستور خداوند متعال در قرآن نیز ناظر به همین دو جنبه است. خداوند متعال فرموده است: «كَلاَّ بَلْ لاَ تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ»[4]؛ چنان نيست كه شما مى‌پنداريد، شما يتيمان را گرامى نمى‌داريد.

پس، علاوه بر مسائل مادی و اقتصادی، جنبه معنوی و احساسی و عاطفی نیز باید مورد توجه قرار گیرد، بنابراین، دستور به اکرام یتیمان از جانب خداوند متعال منحصر به اکرام مادی نیست، بلکه باید از نظر معنوی و عاطفی نیز مورد اکرام قرار گیرد و محترم شمرده شود.

معیار اکرام یتیم، سرپرست نداشتن اوست و مسکین بودن یتیم، معیار برای اکرام نیست و یتیم غیر از مسکین است، زیرا یتیم، ناصری جز خداوند متعال ندارد و نیاز به محبت و احترام و احسان دارد، کما اینکه ستم در حق یتیم نیز از ستم‏های دیگر زیان‏بارتر است. امام باقر (ع) فرموده است: «إِيَّاكَ‏ وَ ظُلْمَ‏ مَنْ‏ لَا يَجِدُ عَلَيْكَ‏ نَاصِراً إِلَّا اللَّهَ جَلَّ وَ عَز»^[5]؛ بر حذر باش از اینکه به کسی ظلم کنی که غیر از خداوند متعال، ناصری ندارد.

خداوند متعال فرموده است: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَاراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً»[6]؛ كسانى كه اموال يتيمان را به ظلم و ستم مى‌خورند، [در حقيقت] تنها آتش مى‌خورند و به زودى در شعله‌هاى آتش [دوزخ] مى‌سوزند.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه83: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»[1]؛ و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و به مردم نيك بگوييد که نماز را برپا داريد و زكات بدهيد، سپس (با اينكه پيمان بسته بوديد) همه شما جز عده كمى سرپيچى كرديد و (از وفاى به پيمان خود) روى‌گردان شديد.

آخرین نکته‏ای که در رابطه با مسأله احسان به والدین مطرح شد این بود که بین عبودیت خداوند متعال و احسان به والدین پیوستگی وجود دارد. خداوند متعال بعد از اینکه فرموده است که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز من را پرستش نکنید بلافاصله فرموده است که به پدر و مادرتان نیکی کنید و این کلام خداوند حاکی از پیوستگی بین عبودیت خداوند و احسان به والدین است. عرض شد که مطابق نظر حکما، خداوند متعال دو کمال به انسان عنایت کرده است؛ اول، اعطای وجود و دوم، استمرار موجود است و در اولین عنایت، حضرت سبحان، آدمیان را از نهان‏خانه هستی به سرای هستی آورده است و این مرحله از کمال، همان خالق الهی است که خداوند متعال در قرآن بارها به آن اشاره کرده است.

اما کمال دوم، این است که خداوند متعال به موجودات توانایی حرکت به سمت مقاصدشان را عنایت کرده است که آن مقاصد جنبه کمال و رشد برای بندگان دارند، مثلاً به شکل غریزی و طبیعی دستگاه گردش خون و سیستم‏های دفاعی را در وجود انسان‏ها قرار داده است و همچنین، از همان دوران طفولیت شرایط تغذیه سالم از شیر مادر را برای انسان فراهم کرده است، البته خداوند متعال فراتر از امکانات مادی و جسمی، زمینه‏های رشد و تعالی روحی و معنوی را نیز برای بندگان خودش فراهم کرده است، اما در میان موجودات، نزدیک‏ترین موجودی که با این دو کمالی که ذکر شد، نقش آفرینی می‏کند و عملاً رهرو راه الهی است، پدر و مادر می‏باشند، یعنی پدر و مادر نیز در تولد انسان و همچنین، در تعالی و پیشرفت انسان نقش دارند و این دو کمالی است که از ناحیه خداوند متعال نصیب انسان می‏شود. خداوند متعال فرموده است: «وَ قَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً...»[2]، از این آیه استفاده می‏شود که خداوند متعال احسان به پدر و مادر را در کنار عبودیت و بندگی قرار داده است.

پدر و مادر فرزند را به دنیا می‏آورند و در حدی که برای آنها امکان دارد، شرایط لازم را برای رشد و تربیت او فراهم می‏کند و گویا از این جهت به گونه‏ای زیبا از خدای متعال نیابت می‏کند. خداوند متعال در پیدایش و رشد و کمال انسان نقش دارد، پدر و مادر نیز در پیدایش فرزند و ایجاد شرایط لازم در رشد و تربیت او نقش دارند. اساساً جنس محبت والدین به فرزندان بی‏مثال و بی‏نظیر است و حتی از محبت زن و شوهر به یکدیگر نیز برتر و بالاتر است، چرا که زن و شوهرهای زیادی هستند که نخست رابطه‏ای عاشقانه داشته‏اند و بعد از مدتی از یکدیگر متنفر شده‏اند. همچنین، رابطه خواهر و برادر نمی‏تواند به استواری رابطه والدین با فرزندانشان باشند. محبت والدین و فرزندان حقیقتاً یک محبت غیر قابل توصیف است و نزدیک‏ترین محبت به نوع محبت خداوند متعال به انسان‏ها است. جالب اینجاست که محبت والدین به فرزندان محبتی یک‏طرفه و یک‏سویه است، یعنی پدر و مادر به فکر این نیستند که این محبت در آینده از جانب فرزندانشان جبران شود لذا بدون هیچ منّتی به فرزندان خود عشق می‏ورزند و آنها را بزرگ می‏کنند.

سؤالی که مطرح است، این است که آیا فرزندان نیز در قِبال پدر و مادر وظیفه‏ای دارند. یکی از مهمترین رازهای موفقیت انسان‏های موفّق، احسان به پدر و مادر است، یعنی اگر کسی رشد و ترقی کرد و تکامل پیدا کرد به خاطر احسانی است که نسبت به پدر و مادرش روا داشته است. انسان باید در مقابل والدین خود، خضوع و خشوع داشته باشد.

خداوند متعال به فرزندی تفضّل می‏کند که در مقابل پدر و مادر خود خم می‏شود و بر دستان آنها بوسه می‏زند. خداوند وقتی این حالات را از فرزند ببیند، او را مشمول الطاف خود قرار می‏دهد و چنین فرزندی همیشه مشمول دعای پدر و مادر قرار می‏گیرد. در دنیای پراضطراب امروزه که انسان گاهی کم می‏آورد، اگر انسان بتواند با والدین خود ارتباط خوبی داشته باشد، بی‏تردید با سایر انسان‏ها نیز خواهد توانست ارتباط خوبی برقرار کند.

یکی از نکاتی که فرزندان باید از آن بترسند، عقوق والدین است. عاق والدین از بزرگ‏ترین معاصی است و همان‏گونه که احسان به والدین دارای اهمیت ویژه‏ای است و خداوند متعال به احسان به والدین امر کرده است، عقوق والدین، مذموم و مورد نهی واقع شده است. بنابراین، انسان باید از برانگیختن خشم و غضب والدین خود پرهیز کند و همیشه در پی جلب رضایت آنان باشد.

خدای متعال در قرآن کریم برای تبیین اهمیت چیزی، گاهی حکم آن چیز را در کنار نام مبارک خودش قرار می‏دهد و این یک نوع هشدار و توجه دادن نسبه به اهمیت جایگاه آن چیز است. خداوند فرموده است: «وَ إِذْ قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لاَ تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ* وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلَى وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ»[3].

از این آیه شریفه استفاده می‏شود که همان‏گونه که انسان باید در مقابل لطفی که از جانب خداوند متعال به او می‏رسد، شاکر باشد، در مقابل پدر و مادرش نیز باید شاکر باشد.

اینکه خداوند متعال در کنار نهی از شرک و امر به سپاس‏گذاری از خودش، به احسان به والدین و سپاس‏گذاری از آنان امر کرده است، حاکی از اهمیت جایگاه والدین است.

در آیه دیگر آمده است: «وَ قَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيماً»[4].

در این آیه به احسان به پدر و مادر امر شده است و از بی‏احترامی و رنجاندن پدر و مادر نهی شده است.

نکته‏ای که باید به آن توجه شود این است که احسان به والدین از حقوق بین المللی اسلام است و اختصاص به پدر و مادر مسلمان ندارد و این دلیل اهمیت فریضه الهیِ احسان به والدین است، همان‏گونه که امر به احسان به والدین در کنار امر به توحید، دلیل بر اهمیت این فریضه است. اسلام برای نهاد خانواده اهمیت زیادی قائل شده است و نمی‏خواهد که خانواده از هم پاشیده شود و متلاشی گردد و لذا همیشه باید بین فرزندان و والدین ارتباط و پیوند برقرار باشد تا این نهاد استوار و پایدار بماند.

خداوند متعال از زبان حضرت عیسی (ع) فرموده است: «وَ بَرّاً بِوَالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّاراً شَقِيّاً»[5]؛ و مرا نسبت به مادرم نيكوكار قرار داده و جبّار و شقى قرار نداده است.

همچنین، خداوند در رابطه با حضرت یحیی (ع) فرموده است: «وَ بَرّاً بِوَالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ جَبَّاراً عَصِيّاً»[6]؛ او نسبت به پدر و مادرش نيكوكار بود و جبّار (و متكبّر) و عصيان‏گر نبود.

از این آیات استفاده می‏شود که یکی از شاخص‏های انبیاء الهی احسان و احترام نسبت به پدر و مادر بوده است.

گاهی خداوند متعال در جهت لزوم تکریم پدر و مادر برهان اقامه کرده است و در آیاتی از سوره إسراء که شروع و ختم آن، دعوت به توحید است، فرموده است: «وَ قَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيماً»^[7].

در این آیه شریفه، هم احسان به والدین آمده است، هم از عقوق والدین نهی شده است، هم به تواضع و فروتنی در مقابل پدر و مادر امر شده است و هم به دعای در حق پدر و مادر اشاره شده است. لذا انسان فقط نباید به احسان اکتفا کند، بلکه باید به سایر حقوقی که نسبت به والدین دارد نیز توجه داشته باشد.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه83: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»[1]؛ و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و به مردم نيك بگوييد که نماز را برپا داريد و زكات بدهيد، سپس (با اينكه پيمان بسته بوديد) همه شما جز عده كمى سرپيچى كرديد و (از وفاى به پيمان خود) روى‌گردان شديد.

عرض شد که یکی از نکاتی که در آیه مذکور به آن اشاره شده است، نیکی به پدر و مادر است. احسان به پدر و مادر یکی از موضوعاتی است که خداوند متعال آن را در شمار میثاق بنی‏اسرائیل قرار داده است. یکی از نکاتی که در رابطه با احسان به والدین باید به آن توجه شود این است که عنصر زمان و مکان در احسان به والدین مدخلیّت دارد، یعنی زمان‏ها، شرائط و مکان‏ها یکسان نیست و نیکی به پدر و مادر نیز به فراخور زمان، مکان و شرائط، متفاوت است. در جامعه امروزی بعضی از مصادیق احسان به والدین با نیازهایی که در گذشته وجود داشته است، متفاوت است، زندگی بشر دچار تغییر و تحول شده است لذا احسان به والدین در زمان کنونی با احسان به والدین در گذشته متفاوت است، همان‏گونه که آداب و رسوم زندگی کنونی نسبت به گذشته فرق کرده است. گاهی از اوقات ممکن است که ظاهر کار انسان نسبت به والدین نیکو و پسندیده نباشد اما باطن آن پسندیده باشد، یعنی مصلحتی در آن کار باشد که خیر پدر و مادر در آن نهفته باشد، بنابراین، نمی‏توان فقط به ظاهر عمل نگاه کرد و به ابعاد دیگر آن توجه نکرد. امام صادق (ع) فرموده است: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَقَالَ: إِنَّ أُمِّی لَا تَدْفَعُ یَدَ لَامِسٍ‏، قَالَ: «فَاحْبِسْهَا»، قَالَ: قَدْ فَعَلْتُ، قَالَ: «فَامْنَعْ مَنْ یَدْخُلُ عَلَیْهَا»، قَالَ: قَدْ فَعَلْتُ، قَالَ: «فَقَیِّدْهَا، فَإِنَّکَ لَاتَبَرُّهَا بِشَیْ‏ءٍ أَفْضَلَ مِنْ أَنْ تَمْنَعَهَا مِنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ»[2]؛ امام صادق (ع) فرموده است که شخصی به حضرت رسول اکرم (ص) مراجعه کرد و گفت که مادر من دست لمس کننده [از جانب نامحرم] را رد نمی‏کند، آن حضرت (ص) فرمود که او را حبس کن، آن شخص گفت که این کار را کرده‏ام، آن حضرت (ص) فرمود که منع کن کسی را که بر او داخل می‏شود[، یعنی از ملاقات نامحرم با او جلوگیری کن]، آن شخص گفت که این کار را نیز انجام داده‏ام، آن حضرت (ص) فرمود که او را ببند، زیرا هیچ احسانی با فضیلت‏تر از این نیست که او را از محارم و گناه بازداری.

ظاهر آنچه در روایت مذکور، آمده است، خوشایند نیست و بر بی‏ادبی شخص نسبت به مادرش حمل می‏شود، لکن باطن آن به مصلحت مادرش است زیرا باعث می‏شود که مادرش مرتکب گناه نشود و در نتیجه از عذاب الهی در امان باشد.

نکته دیگری که در آیه مورد بحث (آیه83 بقره) به آن اشاره شده است، این است که احسان به والدین با عبودیت خداوند متعال پیوستگی دارد.

سؤالی که مطرح می‏شود این است که چرا خداوند متعال تأکید و توجه به احسان و محبت به والدین را با تأکید و توصیه نسبت به عبودیت خودش و ملازم با آن مطرح کرده است؟

پاسخ این است که مطابق نظر حُکما، خداوند متعال دو کمال به انسان عنایت کرده است؛ اول، اعطای وجود و دوم، استمرار موجود است، یعنی خداوند به انسان وجود داده است و موجودیت او را استمرار بخشیده است. در اولین عنایت، خداوند متعال آدمیان را از نهان‏خانه هستی به سرای هستی آورده است.

مرحوم آقاسی گفته است:

در عدم بودیم مستور وجود                    تا محبت پرده ما را گشود

اما کمال دوم، آن است که خداوند متعال به موجودات توانایی حرکت به سمت مقاصدی عنایت کرده است که آن مقاصد جنبه کمال و رشد برای بندگان دارند، مثلاً به شکل غریزی و طبیعی دستگاه گردش خون و سیستم‏های دفاعی را در وجود انسان‏ها قرار داده است و از همان دوران طفولیت شرائط تغذیه سالم از شیر مادر را برای انسان فراهم کرده است، البته خداوند متعال فراتر از امکانات مادی و جسمی، زمینه‏های رشد و تعالی روحی و معنوی را نیز برای بندگان خودش فراهم کرده است، اما در میان موجودات نزدیک‏ترین موجودی که با این دو کمالی که ذکر شد، نقش آفرینی می‏کند و عملاً رهرو راه الهی است، پدر و مادر می‏باشند، یعنی پدر و مادر نیز در تولد انسان و همچنین، در تعالی و پیشرفت انسان نقش دارند و این دو کمالی است که از ناحیه خداوند متعال نصیب انسان می‏شود. خداوند متعال فرموده است: «وَ قَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً...»[3]، از این آیه استفاده می‏شود که خداوند متعال احسان به پدر و مادر را در کنار عبودیت و بندگی قرار داده است.

«الحمد لله رب العالمین»