ادامه تفسیر آیه 85: «ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاَءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»[1]؛ اما اين شما هستيد كه يكديگر را مى‌كشيد و جمعى از خودتان را از سرزمينشان بيرون مى‌كنيد و در اين گناه و تجاوز به يكديگر كمك مى‌نماييد؛ (و اينها همه نقض پيمانى است كه با خدا بسته‌ايد) در حالى كه اگر بعضى از آنها به صورت اسيران نزد شما آيند، فديه مى‌دهيد و آنان را آزاد مى‌سازيد! با اينكه بيرون ساختن آنان بر شما حرام بود. آيا به بعضى از دستورات كتاب آسمانى ايمان مى‌آوريد و به بعضى كافر مى‌شويد؟! براى كسى از شما كه اين عمل (تبعيض در ميان احكام و قوانين الهى) را انجام دهد، جز رسوايى در اين جهان، چيزى نخواهد بود و روز رستاخيز به شديدترين عذاب‏ها گرفتار مى‌شوند و خداوند از آنچه انجام مى‌دهيد غافل نيست.

عرض شد که خداوند متعال در این آیه شریفه به پیمان‏شکنی بنی‏اسرائیل اشاره کرده است و فرموده است که شما بر خلاف پیمانی که بسته بودید، به قتل و غارت یکدیگر پرداختید و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون کردید.

در ادامه، خداوند متعال به بنی‏اسرائیل و تمام پیروان ادیان الهی هشدار جدی می‏دهد که نباید نگاهشان به آموزه‏های وحیانی، گزینشی و سلیقه‏ای باشد و هر چه را با مذاقشان سازگار باشد قبول داشته باشند و آنچه را که به مذاقشان خوش نیاید، قبول نداشته باشند چون نتیجه این کار جز خواری و ذلّت در دنیا و عذاب در آخرت نیست.

آیه شریفه مذکور با حرف «ثمّ» آغاز شده است. حرف «ثمّ» بر فاصله بین معطوف و معطوفٌ‏علیه دلالت دارد و بیان‏گر این مطلب است که بین اقرار کردن و شهادت دادن بنی‏اسرائیل و حقیقت موجود تفاوت و فاصله بسیاری وجود دارد.

واژه «هؤلاء» به معنای «الذین» است. در این صورت، معنای آیه این است که [ای بنی‏اسرائیل] شما کسانی هستید که یکدیگر را می‏کشید و جمعی از خودتان را از سرزمینشان بیرون می‏کنید، اما عده‏ای معتقدند که آیه مذکور از نظر بلاغی نگاه کرده است و ترکیب «ثم انتم هؤلاء...» به معنای این است که آیا شما همان انسان‏های گذشته‏اید که به پیمان‏هایی که بسته بودید اقرار کردید و گویا خداوند متعال با این ترکیب به یهودیان می‏فرماید که شما که میثاق الهی را پذیرفتید و به آن اقرار کردید، شما همان انسان‏ها هستید؟! چگونه دستتان را به خون دیگران آلوده می‏کنید و برخی از جمع خودتان ار از سرزمینشان آواره می‏کنید؟

واژه «تظاهرون» از ریشه «ظهر» به معنای پشت است که عضوی از بدن است و واژگانی همچون مظاهر و تظاهر و تظاهرات نیز از این ریشه گرفته شده‏اند. واژه «تظاهر» به معنای یاری و پشتیبانی است. خداوند متعال فرموده است که شما علیه هم متحد شدید و پشت به پشت یکدیگر دادید و فرقه‏بندی کردید و اتحاد حقیقی خود را از بین بردید، اما این پشتیبانی در راه سعادت و کمال شما نبود، بلکه یک نوع یاری کردن و پشتیبانی کردنی بود که از گناه و تجاوز سر درآورد.

واژه «إثم» به معنای خطا و گناه است، اما در اصل به معنای تأخیر و درنگ کردن است، بنابراین، اگر قرآن، گناه و عصیان الهی را «اثم» نام نهاده است به این دلیل است که گناه، انسان را از رسیدن به ثواب الهی دور می‏کند، یعنی رسیدن به ثواب الهی را به تأخیر می‏اندازد و موجب نقص در شخصیت او می‏شود و به عبارت دیگر، هنگامی که انسان مرتکب گناه می‏شود از نظر خداوند متعال و ذات کبریایی حق تعالی جایگاه حقیقی خود را از دست می‏دهد. پس دلیل اینکه «اثم» به معنای تأخیر است، این است که گناه و معصیت، انسان را از کاروان سعادت و خوشبختی عقب می‏اندازد.

البته در واژه «اثم» خصوصیتی وجود دارد که آن را از سایر کلماتی که به معنای خطا و گناه می‏باشند، متمایز می‏کند و آن، این است خداوند متعال واژه «اثم» را در مقابل واژه «برّ» قرار داده است و همان‏گونه که «برّ» به معنای احسان و محبت گسترده است و همه ابعاد را در برمی‏گیرد «اثم» نیز به معنای خطا و گناهی است که از لحاظ زشتی گسترده است. یکی از بهترین راه‏های شناخت مفاهیم این است که برای شناخت کلمات، مفهوم ضد آنها شناخته شود [تُعرفُ الأشیاء بأضدادها]، مثلاً در رابطه با همین واژه «اثم» باید دید که خداوند متعال چه کلمه‏ای را در مقابل این واژه به کار برده است؟ خداوند متعال واژه «اثم» را در مقابل واژه «بِرّ» قرار داده است و فرموده است: «...تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى وَ لاَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ...»[2]، واژه «اثم» در این آیه شریفه در مقابل «بِرّ» که به معنای احسان و محبت گسترده است، آمده است که همه ابعاد فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و غیره را در بر می‏گیرد و در مقابل آن به خطا و گناهی، «اثم» اطلاق می‏شود که از لحاظ زشتی و بدی بسیار گسترده است لذا اطلاق «اثم» به شراب نیز از همین باب است، چون دامنه زشتی و بدی نوشیدن شراب نیز گسترده است.

شاعر گفته است:               شَرِبْتُ الإثْمَ حتَّى ضَلَّ عَقْلِى             كذاك الإِثمُ تفْعَلُ بالعُقول‏

خداوند متعال فرموده است: «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا...»[3].

پس اطلاق واژه «اثم» بر شراب به خاطر آثار زشت و گسترده و مخرِّب شراب است، یعنی همان‏گونه که «اثم» اثر تخریبی در جامعه دارد، نوشیدن شراب نیز این اثر تخریبی را دارد چون یکی از خاصیت‏های شراب این است که عقل را زایل می‏کند و عقل که زایل شود حیا و عفت از وجود انسان رخت برمی‏بندد و انسان مرتکب گناهان و جرایم سنگین می‏شود.

در روایت آمده است: قِيلَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (ع): إِنَّكَ تَزْعُمُ أَنَّ شُرْبَ الْخَمْرِ أَشَدُّ مِنَ الزِّنَا وَ السَّرِقَةِ، قَالَ: «نَعَمْ إِنَّ صَاحِبَ الزِّنَا لَعَلَّهُ لَا يَعْدُوهُ إِلَى غَيْرِهِ وَ إِنَّ شَارِبَ الْخَمْرِ إِذَا شَرِبَ الْخَمْرَ زَنَى وَ سَرَقَ وَ قَتَلَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ وَ تَرَكَ الصَّلَاةَ»[4]؛ به امام علی (ع) گفته شد که نظر شما این است که شرب خمر از زنا و دزدی شدیدتر است، آن حضرت (ع) فرمود که بله، فعل زناکار به غیر سرایت نمی‏کند، ولی شارب خمر، وقتی شرب خمر می‏کند، هم زنا می‏کند و هم دزدی می‏کند و هم قتل نفس را که خداوند متعال حرام کرده است، مرتکب می‏شود و هم نماز را ترک می‏کند.

حافظ از شراب به ام الخبائث تعبیر کرده است و گفته است:

آن تلخ وش که صوفی ام الخبائثش خواند                اشهی لنا و احلی من قبلة العذارا

«الحمد لله رب العالمین»

تفسیر آیه 85: «ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاَءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»[1]؛ اما اين شما هستيد كه يكديگر را مى‌كشيد و جمعى از خودتان را از سرزمينشان بيرون مى‌كنيد و در اين گناه و تجاوز به يكديگر كمك مى‌نماييد؛ (و اينها همه نقض پيمانى است كه با خدا بسته‌ايد) در حالى كه اگر بعضى از آنها به صورت اسيران نزد شما آيند، فديه مى‌دهيد و آنان را آزاد مى‌سازيد! با اينكه بيرون ساختن آنان بر شما حرام بود. آيا به بعضى از دستورات كتاب آسمانى ايمان مى‌آوريد و به بعضى كافر مى‌شويد؟! براى كسى از شما كه اين عمل (تبعيض در ميان احكام و قوانين الهى) را انجام دهد، جز رسوايى در اين جهان، چيزى نخواهد بود و روز رستاخيز به شديدترين عذاب‏ها گرفتار مى‌شوند و خداوند از آنچه انجام مى‌دهيد غافل نيست.

در آیات گذشته، خداوند متعال پیمان‏های مستحکمی را با بنی‏اسرائیل در میان نهاد، اما در آیه مذکور، خداوند متعال به پیمان‏شکنی بنی‏اسرائیل اشاره کرده است و فرموده است که شما بر خلاف پیمانی که بسته بودید، به قتل و غارت یکدیگر پرداختید و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون کردید.

در ادامه، خداوند متعال به بنی‏اسرائیل و تمام پیروان ادیان الهی هشدار جدی می‏دهد که نباید نگاهشان به آموزه‏های وحیانی، گزینشی و سلیقه‏ای باشد و هر چه را با مذاقشان سازگار باشد قبول داشته باشند و آنچه را که به مذاقشان خوش نیاید، قبول نداشته باشند چون نتیجه این کار جز خواری و ذلّت در دنیا و عذاب در آخرت نیست.

بسیاری از مفسّران نقل کرده‏اند که طایفه بنی قریظه و بنی نضیر از طوایف یهود بودند. اینها دو برادر بودند و از هر کدام یک طایفه به وجود آمد، همانند اوس و خزرج که دو برادر بودند. اینها با هم قرابت نزدیکی داشتند و از یک دودمان بودند، لکن به خاطر منافع دنیوی با یکدیگر به مخالفت برخاستند و بنی نضیر به طایفه خزرج که از مشرکان مدینه بودند، پیوست و بنی قریظه به طایفه اوس پیوست و در جنگ‏هایی که میان این دو طایفه رخ می‏داد، هر یکی از اینها طایفه هم‏پیمان خود را کمک می‏کرد. زمانی که آتش جنگ فرو می‏نشت، همه یهود جمع می‏شدند و دست به دست هم می‏دادند تا از طریق پرداختن فدیه، اسیران خود را آزاد کنند و این کارشان به استنادِ حکم و قانون تورات بود و می‏گفتند که تورات دستور داده است که فدیه بدهید و اسیران خود را آزاد کنید.

سؤال این است که چگونه شما در اردوگاه دشمن و مشرکین داخل شده‏اید و بر خلاف دستور تورات عمل کرده‏اید و اکنون که می‏خواهید اسیران خود را آزاد کنید به تورات استناد می‏کنید و می‏گویید که طبق دستور تورات عمل می‏کنید؛ در حالی که اگر می‏خواهید به تورات عمل کنید باید در همه موارد بر اساس آموزه‏های تورات عمل کنید، نه اینکه در آنچه با سلیقه شما سازگار نیست، بر خلاف دستور تورات عمل کنید و در آنچه که با سیلقه شما سازگار باشد بر اساس تورات عمل کنید.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه 84: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَ لاَ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ»[1]؛ و هنگامى را كه از شما پيمان گرفتيم كه خون هم را نريزيد و يكديگر را از سرزمين خود، بيرون نكنيد، سپس شما اقرار كرديد (و بر اين پيمان) گواه بوديد.

عرض شد که میثاقی که در آیه مذکور، به آن اشاره شده است، میثاق سلبی است. یکی از میثاق‏های سلبی که خداوند متعال از بنی‏اسرائیل گرفته است، این است که خون یکدیگر را نریزند و یکدیگر را از سرزمین خود، بیرون نکنند.

در پایان آیه مذکور، خداوند متعال فرموده است که بنی‏اسرائیل به درستی میثاق‏هایی که از آنها گرفته شده بود، اقرار داشتند و بر درستی آنها شهادت می‏دادند.

بحث اقرار و شهادت دو اصل از اصول قضاوتند. رسول اکرم (ص) فرموده است: «إِنَّمَا أَقْضِي‏ بَيْنَكُمْ‏ بِالْبَيِّنَاتِ‏ وَ الْأَيْمَان‏»^[2]؛ من در میان شما با دو اصل بیّنه‏ها و سوگندها حکم می‏کنم. منظور  از واژه «بیّنات» که در این روایت آمده است و در قرآن از آن به عنوان شهادت یاد شده است، دلایل و شواهد محکمه پسند است که هم از سوی شاکی و هم از سوی متّهم مطرح می‏شوند. گاهی در کنار شهادت، پای سوگند نیز به میان می‏آید، یعنی شخص سوگند نیز باید بخورد.

مسأله مهم دیگر، اقرار است که شخص خودش با زبانش به آنچه مرتکب شده است، اقرار می‏کند و دلیلی واضح‏تر از اقراری که از زبان خود انسان صادر شود بر عملی که مرتکب شده است، وجود ندارد.

شاید دلیل اینکه پیامبر (ص) در روایت مذکور، روی بیّنه و سوگند تکیه کرده است و فقط بیّنه و ایمان را مطرح کرده است و اقرار را مطرح نکرده است، این باشد که اقرار نیز نوعی بیّنه است و لذا چون اقرار در دل بیّنه نهفته است نیازی به ذکر آن نبوده است. اگر بیّنه به سود یا زیان شخص دیگر باشد، شهادت خوانده می‏شود و اگر بیّنه و شهادت به سود یا زیان خود شخص باشد، اقرار نامیده می‏شود لذا در بعضی از مصادیقِ جرم، دو مرتبه و در برخی از مصادیق، چهار مرتبه اقرار برای جاری کردن حکم لازم است. بنابراین، به نظر می‏رسد که در کلام رسول اکرم (ره)، هم شهادت و هم اقرار وجود دارد، به علاوه بر اینکه در آیه مورد بحث (آیه84 بقره) نیز روی اقرار تکیه شده است، پس نتیجه گرفته می‏شود که عدم طرح اقرار در کلام رسول اکرم (س) به این معنی نیست که اقرار در صدور حکم تأثیری ندارد، بلکه چون اقرار در دل بیّنه نهفته است نیازی به ذکر آن نبوده است.

نکته‏ای که باید به آن توجه شود این است که ذکر داستان بنی‏اسرائیل و سرکشی‏های آنها در قرآن، هشدار به همه مسلمانان است و آن، اینکه خداوند متعال با مسلمانان نیز میثاقِ بندگی بسته است و لذا اگر مسلمین تخلف کنند و از دستورات الهی سرپیچی کنند از مسیر عبودیت و بندگی خارج خواهند شد، بنابراین، میثاق‏های بنی‏اسرائیل که در آیه مورد بحث و آیات قبل از آن به آنها اشاره شد فقط متوجه بنی‏اسرائیل نیست، بلکه همه مسلمانان را شامل می‏شود و لذا همه باید در مسیر بندگی خداوند، دستورات الهی را انجام بدهند و نواهی الهی را مرتکب نشوند.

«الحمد لله رب العالمین»