ادامه تفسیر آیه 84: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَ لاَ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ»[1]؛ و هنگامى را كه از شما پيمان گرفتيم كه خون هم را نريزيد و يكديگر را از سرزمين خود، بيرون نكنيد، سپس شما اقرار كرديد (و بر اين پيمان) گواه بوديد.

عرض شد که میثاقی که در آیه مذکور، به آن اشاره شده است، میثاق سلبی است. یکی از میثاق‏های سلبی که خداوند متعال از انسان گرفته است این است که خون یکدیگر را نریزند.

همان‏گونه که در جلسه گذشته اشاره شد، استفاده از ضمیر «کم» در آیه مذکو [«لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَ لاَ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ»]، حاکی از این است که خداوند می‏خواهد انسان‏ها را در عالم دنیا به وحدت فرا بخواند و به انسان‏ها بفهماند که شما از هم جدا نیستید، بنابراین، اگر دیگری را به قتل رساندی مثل این است که خودت را کشته‏ای.

گفته شده است که علاوه بر معنایی که در رابطه با میثاق خداوند متعال در آیه مذکور، ذکر شد که عبارت بود از اینکه از ریختن خون دیگران خودداری کنید و احترام خون دیگران را نگاه دارید، معنای دیگری نیز متصور است و آن، اینکه منظور از کلام خداوند متعال که فرموده است: «لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ» این است که رفتاری از شما سرنزند که باعث شود که حرمت خون و جان شما از بین برود و مستحق مجازات قتل بشوید.

خداوند متعال، در ادامه فرموده است که یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید. معنای ظاهر آیه این است که خودتان را از سرزمین‏تان بیرون نکنید، لکن منظور این است که دیگران را از سرزمین‏شان بیرون نکنید و اکثر مفسرین گفته‏اند که خداوند متعال در این آیه، دیگران را مثل خود انسان فرض کرده است و لذا از تعبیر «انفسکم» استفاده کرده است و فرموده است که خودتان را از سرزمین‏تان بیرون نکنید، یعنی اخراج دیگران از سرزمین‏شان مثل این است که خودتان را بیرون کرده‏اید. پس خداوند متعال از آواره کردن دیگران که به منزله آواره کردن خود است، نهی کرده است. تفسیر دیگر نیز، همان‏گونه که به آن اشاره شد این است که کاری نکنید که سبب شود که به خاطر آن کار شما را مجازات کنند و در نتیجه شما را از سرزمین‏تان اخراج کنند.

نکته قابل توجه این است که انسان فطرتاً به ماندن در وطن علاقه دارد، یعنی علاقه دارد که در مکانی که در آن متولد شده است و رشد کرده و بزرگ شده است و دوران خوش کودکی را در آن مکان سپری کرده است، بماند و در همان مکان زندگی کند، پس طبیعت انسان اقتضا دارد که در وطن خودش بماند و زندگی کند و اگر به مکان دیگری مهاجرت می‏کند، به خاطر عللی از جمله شغل، تحصیل و امثال آن است. اساساً یکی از دغدغه‏های زندگی انسان که از گذشته همیشه مطرح بوده است و امروز نیز برخی از افراد سودجو از آن برای پیش‏برد مقاصد و اهداف شوم خود بهره می‏برند این است که حس ناسیونالیستی افراد را تحریک کرده‏اند، یعنی با همه مزایایی که در دوستی و علاقه نسبت به وطن وجود دارد، عده‏ای گاهی این حس را پتکی می‏کنند که بر سر دیگران بکوبند، یعنی آنها را تا مرز وطن‏پرستی و آن حس ناسیونالیستی قوی پیش می‏برند که اگر گاهی بین اسلام و وطن‏پرستی آنها مشکلی پیش بیاید حاضرند که خیلی راحت از اسلام دست بکشند. در دنیای امروزی حس ناسیونالیستی، برای عده‏ای به اهرم فشار تبدیل شده است تا جایی که وقتی می‏خواهند بعضی حکومت‏های اسلامی را در منگنه قرار دهند تا جلو نگاه‏های باز آنها را بگیرند این حس را در افراد تحریک می‏کنند تا به تقابل با دین برخیزند، کما اینکه در فتنه سال88، عده‏ای شعارِ «نه غزه نه لبنان، جانم فدای ایران» را فریاد زدند و با امثال این شعار، در صدد ایجاد تقابل بین نگاه اسلامی [که خداوند فرموده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ...»^[2]؛ همه مؤمنین برادرند.] و نگاه غیر اسلامی و وطن‏پرستی بودند تا مردم را به این بهانه از دین و اسلام جدا کنند.

نظر اسلام در رابطه با علاقه به وطن چیست؟ آیا از نظر اسلام بین علاقه به وطن و دین مغایرت وجود دارد و اسلام نظر سلبی نسبت به علاقه به وطن دارد یا این‏گونه نیست؟

پاسخ این است که اسلام معیار مشخصی برای علاقه به وطن تعیین کرده است که اگر از آن معیار تجاوز شود، از نظر اسلام مردود است و آن، این است که وطن‏دوستی و علاقه به وطن، دین و اعتقادات انسان را تحت تأثیر قرار ندهد و باعث سستی اعتقادات او نگردد. پس انسان باید مواظب باشد که وطن‏دوستی و عشق به وطن باعث نشود که دیگران برای رسیدن به مقاصد سیاسی خود از او سوءاستفاده کنند و از این طریق اعتقاداتش را از او بگیرند. البته در این رابطه افراط و تفریط‏هایی وجود دارد، بعضی در زمینه وطن‏دوستی افراط می‏کنند و کلاً اسلام را کنار می‏گذارند و آنچه برای آنها مهم است، مرزهای جغرافیایی همان سرزمینی است که در آن متولد شده و رشد پیدا کرده‏اند، عده‏ای دیگر نیز راه تفریط را در پیش گرفته و عشق به وطن را به کلی کنار می‏گذارند و فقط بر مسأله اسلام تکیه می‏کنند ولی به نظر می‏رسد که بهتر این است که انسان حدّ وسط را در پیش گیرد و آن، اینکه هم نسبت به وطن و زادگاهش علاقه‏مند باشد و نسبت به آن بی‏تفاوت نباشد و هم مواظب باشد که حبّ و علاقه به وطن باعث نشود که ارزش‏های دینی را کنار بگذارد و فقط دم از وطن‏پرستی بزند.

توضیح بیشتر در رابطه با اینکه آیا دلبستگی انسان به وطن، مطابق با معیارهای شریعت است یا مطابق با معیارهای شریعت نیست، ان‏شاءالله، در جلسه آینده بیان خواهد شد.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه 84: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَ لاَ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ»[1]؛ و هنگامى را كه از شما پيمان گرفتيم كه خون هم را نريزيد و يكديگر را از سرزمين خود، بيرون نكنيد. سپس شما اقرار كرديد (و بر اين پيمان) گواه بوديد.

نکته مهمی که در آیه مذکور، به آن اشاره شده است، حرمت جان انسان‏ها در پیشگاه الهی است. همان‏گونه که در جلسه گذشته عرض شد، میثاقی که در این آیه به آن اشاره شده است، میثاق سلبی است. یکی از میثاق‏های سلبی که خداوند متعال از انسان گرفته است این است که خون یکدیگر را نریزید.

«تسفکون» از ریشه «سفک» به معنای ریختن معایعات است، اما بیشتر در رابطه با ریختن خونی که به ناحق باشد، به کار می‏رود بنابراین، اگر کسی خونِ آدم‏کش و قاتل را که به کشتن مردم اقدام کرده است، بریزد، «سفک الدم» بر آن اطلاق نمی‏شود زیرا سفک در مورد خونی که به ناحق ریخته شود به کار می‏رود، همچنین، به کسی که به مقتضای شغل خود حیوانات را ذبح می‏کند، سفّاک و خون‏ریز گفته نمی‏شود، پس سفّاک در رابطه با ظالمان طول تاریخ که خون مظلومین را به ناحق ریخته‏اند به کار می‏رود.

واژه «دماء» جمع دم است. اصل آن «دمی» به فتح دال و سکون میم بوده است زیرا در زبان عرب ریشه کلمه کمتر از سه حرف نیست لذا اصل دم، دمی بوده است ک حرف سوم آن حذف شده و به «دم» تبدیل شده است.

مراد خداوند متعال در آیه مذکور که فرموده است که خون‏های خود را نریزید، فقط خودکشی نیست بلکه فراتر از آن، مورد نظر است. نزد معتقدان به تمام شرایع و مکاتب الهی، بین خودکشی و دیگرکشی تفاوتی نیست، پس معنای اینکه خون‏های خود را نریزید وسیع‏تر از خودکشی است که دیگرکشی را نیز شامل می‏شود، بنابراین منظور از آیه مذکور این است که دیگران را نیز به منزله نفس خود حساب کنید و خون آنها را نریزید چون هم در خودکشی و هم در دیگرکشی، نفسی از میان می‏رود و کشتن نفس ممنوع است چه کشتن نفس خود باشد و چه کشتن نفس دیگری و همان محرومیتی که در قتل دیگری است در قتل خودِ انسان نیز وجود دارد. خداوند متعال در آیه مذکور از واژه «سفک» استفاده کرده است و در استعمالات عرب مشاهده نشده است که از واژه «سفک» برای ریختن خونِ خود استفاده شود، بلکه نوعاً واژه «سفک» برای ریختن خون دیگران به کار برده می‏شود لذا از این آیه شریفه این گونه برداشت می‏شود که خداوند فرموده است که خون یکدیگر را نریزید و یکدیگر را نکشید چرا که جان انسان‏ها نزد خداوند محترم است و لذا خداوند فرموده است: «وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِيهَا وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذَاباً عَظِيماً»[2]؛ و هر كس، فرد با ايمانى را از روى عمد به قتل برساند، مجازاتِ او دوزخ است؛ در حالى كه جاودانه در آن مى‌ماند و خداوند بر او غضب مى‌كند و او را از رحمتش دور مى‌سازد و عذاب عظيمى براى او آماده ساخته است.

اگر کسی از روی عمد دیگری را به قتل برساند، آتش قهر الهی در انتظار او خواهد بود. در روایات نیز به این مطلب اشاره شده است که روایت ذیل از آن جمله است؛

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)؛ أَنَّهُ سُئِلَ عَمَّنْ قَتَلَ نَفْساً مُتَعَمِّداً، قَالَ: «جَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ»[3]؛ از امام صادق (ع) درباره کسی که از روی عمد شخصی را بکشد، سؤال شد، آن حضرت (ع) فرمود که جزای او جهنّم است.

نکته مهم دیگری که در آیه مورد بحث (آیه84) به آن اشاره شده است، این است که از دیگران با ضمیر «کم» تعبیر شده است و خداوند فرموده است: «لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ». مقصود این است که خون دیگران را نریزید، اما اینکه ضمیر «کم» به کار رفته است [، کما اینکه در موارد مختلفی در قرآن نیز این ضمیر به کار رفته است] حاکی از این است که خداوند می‏خواهد انسان‏ها را در عالم دنیا به وحدت فرا بخواند و به انسان‏ها بفهماند که شما از هم جدا نیستید، بنابراین، اگر دیگری را به قتل رساندی مثل این است که خودت را کشته‏ای. یک قاعده عقلی نیز به این مضمون وجود دارد که عبارت است از «الإتصال مساوقٌ للوحدة»؛ پیوستگی اجزاء مساوی وحدت است [، کما اینکه به خانه با وجود اتاق‏های متعددی که دارد یک منزل گفته می‏شود]. بالاترین و زیباترین این اتصال‏ها، یکی دانستن اتصال انسانی و تشکیل جامعه واحد بشری است.

سعدی گفته است:                بنی آدم اعضای یکدیگرند                            که در آفرینش ز یک گوهرند

این اتصال برگرفته از خطاب‏های خداوند در قرآن است که با خطاب‏های «یا بنی آدم» و «یا ایها الناس»، انسان را مورد خطاب قرار داده است؛ «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثَى...»[4] یا فرموده است: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيراً وَ نِسَاءً...»[5].

اوج زیبایی این اتصال زمانی است که جامعه به یک وحدت فکری و اعتقادی دسترسی پیدا کند که آن موقع است که شایستگی خطاب «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ...»[6] را پیدا می‏کند. در قرآن در موارد متعددی با لفظ «کم» به رعایت حقوق دیگران توصیه شده است که آیه ذیل از آن موارد است؛

«...وَ لاَ تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ...»[7]؛ یکدیگر را مورد طعن و عیب‏جویی قرار ندهید. معنای این آیه این نیست که از خودتان عیب‏جویی نکنید، بلکه معنایش این است که از دیگران نیز که همانند شما هستند عیب‏جویی نکنید. پس در نگاه قرآن، همان‏گونه که هیچ کس به خودش آزار نمی‏رساند و از خودش عیب‏جویی نمی‏کند و خون خودش را نمی‏ریزد باید به دیگران نیز آزار نرساند، از آنها عیب‏جویی نکند و خون آنها را نریزد. بنابراین، انسان نباید با سایر افراد جامعه رفتاری غیر انسانی داشته باشد چرا که در حقیقت صدمه زدن به بخشی از جامعه انسانی سبب صدمه زدن به تمام جامعه است.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه83: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»[1]؛ و (به ياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و به مردم نيك بگوييد که نماز را برپا داريد و زكات بدهيد، سپس (با اينكه پيمان بسته بوديد) همه شما جز عده كمى سرپيچى كرديد و (از وفاى به پيمان خود) روى‌گردان شديد.

خداوند متعال در آخر آیه مورد بحث (آیه 83 بقره)، فرموده است که عده کمی از بنی‏اسرائیل بر پیمانی که با خداوند متعال بسته بودند، ایستادند و بسیاری از آنان از پیمانی که بسته بودند، سرپیچی کردند.

واژه «تولّی» از واژه‏های اضداد است و دو معنای متضاد دارد زیرا این کلمه گاهی به معنای روی آوردن و نزدیک شدن استعمال شده است، مثل اینکه گفته می‏شود «ولَّیتُ سمعی کذا» یا «ولّیتُ عینی» یا «ولّیتُ وجهی» که به معنای «أقبَلتُ به علیه»، یعنی اقبال کردم و روی آوردم. گاهی نیز به معنای پشت کردن است، مثل اینکه گفته می‏شود «ولّی الشیء و تولّی»، یعنی «اذا ذهب هارباً و مدبراً»، یعنی رفت و پشت کرد.

«تولّی» در آیه مذکور، با توجه به قرینه «و انتم معرضون» که بعد از آن آمده است به معنای دوم، یعنی پشت کردن، آمده است. «مُعرِض»، اسم فاعل از باب اِفعال است و به این معناست که انسان از خدا اعراض کرده و به غیر خداوند متعال، توجه پیدا کرده است و هر چه رنگ و بوی غیر خدایی دارد را دنبال می‏کند.

اعراض به دو شکل مطرح می‏شود؛ اعراض قلبی و اعراض عملی. گاهی ذهن و قلب انسان از خداوند متعال فاصله می‏گیرد و به غیر خداوند توجه پیدا می‏کند و گاهی انسان در مقام عمل، از خداوند متعال دوری می‏جوید. مصداق تولی به معنای اعراض، همان است که در آیه مذکور (آیه 83 بقره)، آمده است ولی در آیه شریفه: «...فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله...»[2]؛ هر جا رو کنید، وجه الله است، تولّی به معنای روی آوردن به کار رفته است. اگر کسی دلداده خدا شد، تمام وجود و هستی را پرتوی از روشنایی صفات خداوند متعال می‏بیند و همیشه به ذات باری‏تعالی اقبال نشان می‏دهد. مولی امیرالمؤمنین امام علی (ع) فرموده است: «ما رَأَيْتُ شَيْئاً الّا وَ رَأَيْتُ اللّه قَبْلَهُ»[3]؛ به هیچ چیزی نظر نکردم مگر اینکه خداوند متعال را قبل از آن مشاهده کردم.

تفسیر آیه 84: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَ لاَ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ»[4]؛ و هنگامى را كه از شما پيمان گرفتيم كه خون هم را نريزيد و يكديگر را از سرزمين خود، بيرون نكنيد. سپس شما اقرار كرديد (و بر اين پيمان) گواه بوديد.

خداوند متعال در آیه مذکور، به نوعی دیگر از پیمانی که از بنی‏اسرائیل پیمان گرفته است، اشاره کرده است و آن، اینکه از بنی‎‏اسرائیل پیمان گرفته است که یکدیگر را نکشند و از سرزمین خود بیرون نکنند. به تعبیر روشن‏تر همان‏گونه که در آیه قبل (آیه 83) نیز سخن از میثاق بود و آن اینکه از بنی‏اسرائیل پیمان گرفته شده بود که جز خداوند يگانه را پرستش نكنند، به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنند و به مردم با نیکویی سخن بگويند و نماز را به پا دارند و زکات بدهند، در آیه مورد بحث (آیه 84) نیز به پیمان دیگری که از بنی‏اسرائیل گرفته شده است، اشاره شده است و آن، اینکه یکدیگر را نکشند و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنند. هرچند که مخاطب آیه مذکور، بنی‏اسرائیل می‏باشند، ولی خداوند متعال در حقیقت تمام جامعه انسانی، به خصوص پیروان آئین پیامبر (ص) را مخاطب قرار داده است.

پیمان‏هایی که در این آیه از بنی‏اسرائیل گرفته شده است، سلبی می‏باشند بر خلاف آیه قبل (آیه 83) که پیمان‏های به کار رفته در آن، ایجابی‏اند، پس میثاق در آیه مورد بحث (آیه 84) سلبی ولی میثاق در آیه 83 ایجابی است، به این معنی که در آیه مورد بحث، خداوند به پرهیز از بعضی کارها فرمان داده است و فرموده است که از اینکه خون یکدیگر را بریزید، بپرهیزید و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید ولی در آیه 83، بنی‏اسرائیل را به انجام بعضی از کارها، مثل احسان به والدین، احسان به یتیمان و غیره امر کرده است. بنابراین این دو نوع میثاق، دو بال وجودی انسان‏اند، یعنی بخشی از مسائلی که متوجه انسان می‏شود بُعد ایجابی و بخشی دیگر از مسائلی که متوجه انسان می‏شود بُعد سلبی دارند که هر کسی برای رسیدن به قله مقصود، نیازمند توجه جدّی به همه آنهاست، بنابراین، اگر فقط به بُعد ایجابی نظر شود و بُعد سلبی مورد غفلت واقع شود یا فقط به بُعد سلبی نگاه شود و بُعد ایجابی مغفول واقع شود، کار ناقص است. در دایره حکمت و حکومتِ خداوندی نمی‏توان دستورهای ایجابی را گرفت و نکات سلبی را کنار گذاشت. البته بیشتر انسان‏ها در به جا آوردن میثاق، اول کامیاب نمی‏شوند و از دیگری غفلت می‏ورزند، مثلاً شخص، نماز می‏خواند، زکات می‏دهد و صله رحم را نیز به جای می‏آورد، اما از آن کارهایی که از انجام آنها نهی شده است، پرهیز نمی‏کند و مثلاً دروغ می‏گوید یا تهمت می‏زند که در این صورت، با وجود همه زحمت‏هایی که به خاطر انجام اوامر الهی متحمل شده است، توفیقی نصیب او نمی‏شود چون از نواهی الهی پرهیز نکرده است و آنها را مرتکب شده است.

انسان از این غافل است که با روی‏گردانی از میثاقِ سلبیِ خداوند متعال، ذخیره اعمال خود را نابود می‏کند، به همین دلیل خداوند متعال برای اکمال شخصیت انسان، دو نوع میثاق را برای انسان مطرح می‏کند تا دو کرامت نصیب انسان بشود که یکی کرامت حفظ وجود انسان است و دیگری آواره نکردن انسان از سرزمین خودش است.

نکته‏ای که حایز اهمیت است که ان‏شاءالله، در جلسه آینده به آن اشاره خواهد شد در رابطه با حرمت جان انسان‏ها در پیشگاه خداوند متعال است.                                                                                                            «الحمد لله رب العالمین»