«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

ادامه تفسیر آیه25:«وَ بَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فيها خالِدُونَ»[3]

بحث به اینجا رسید «که هر زمان از این باغ‏ها به آنها میوه داده می‌شود، می‌گویند که این همان چیزی از قبل به ما داده شده بود.»

«رُزِقْنا مِنْ قَبْل» چه موقع است؟ آیا دنیا است یا برزخ یا همان بهشت است؟ اینجا احتمالاتی گفته شده است:

احتمال اول: زمخشریگفته شده که مراد این است که همین میوه‏ها را می‌دهند برای دومین بار که می‌آورند می‌گویند که این همان میوه‏ای است که قبلا خوردم. البته مجدد که می‏خورند طمعش فرق دارد.

اشکال:این رأی با ظاهر آیه سازگاری ندارد به دلیل اینکه آیه ظهور دروحدت شخصی دارد. نعمت‏های بعدی که عین نعمت‏های قبلی نیست؛ این رانمی‏شود عینیت گفت یک لیوان که بعداً می‏دهند عین لیوان قبلی نیست.

ایشان جواب داده مقصود وحدت نوعی است نه وحدت شخصی یعنی از از آن نوع است که قبلا به ما دادند. این سیب است آن هم سیب است. آیه می‌گوید: «كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً» کُلّما شامل همه مواقع می‌شود حتی صورت اول را هم شامل می‌شود. یکی از مصدایقش دومی است و یکی از مصادیقش هم صورت اول است. ولی باید گفت اینجا خداوند قضیه را بصورت موجبه کلیه مطرح کرده و اینکه بعد شما استثناء کنید صحیح نیست.

احتمال دوم: مراد از «رُزِقْنا مِنْ قَبْل» برزخ است؛ما معتقد به برزخ هستیم. و می‏گویند بهشتیان مدتی که در برزخ هستند از نعمت‏های بهشتی متنعمند و بعد که در بهشت متنعم می‏شوند، می‏گویند ما قبلا از همین میوه‏ها تناول کرده‏ایم یعنی در برزخ هم ما از این نعمت‏ها بهره برده‏ایم.

اشکال:برزخ جزء آخرت است و همان اشکال قبلی هم اینجا جاریست.

احتمال سوم: مراد دنیا است زیرا از نظر قرآن عمل انسان زنده است.«يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعيداً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»[4] «روزى كه هر كس، آنچه را از كار نيك انجام داده، حاضر مى‏بيند؛ و آرزو مى‏كند ميان او، و آنچه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانىِ زيادى باشد. خداوند شما را از(نافرمانى) خودش، بر حذر مى‏دارد؛ و(در عين حال) خدا نسبت به همه بندگان، مهربان است.» این آیه نشانه تجسم اعمال است.«وَ لا تُجْزَوْنَ إِلاَّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»[5]و جز آنچه را عمل مى‏كرديد جزا داده نمى‏شويد. پس عمل انسان مثل خود انسان جاودانه است، میوه‏های بهشتی ظهور همین اعمال است.

لذا «هذَا الَّذي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ»یعنی این میوه‌ها ثمره آن توفیقات دنیا و اعمال صالحی است که قبلاً انجام گرفته و از باب تجسّم اعمال که در اینجا صورت گرفته متنعم هستند. به تعبیر روشن زمینه سازی این نعمت‏ها از قبل انجام گرفته و منظور از قبل، دنیا است.

«وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذي صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلينَ»[6]آنها مى‏گويند: «حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه به وعده خويش درباره ما وفا كرد و زمين(بهشت) را ميراث ما قرار داد كه هر جا را بخواهيم منزلگاه خود قرار دهيم؛ چه نيكوست پاداش عمل كنندگان!»

بنابراین منظور دنیا است و نه بهشت یا برزخ. بلکه خداوند می‏فرماید که بیشتر هم می‌دهیم: «لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فيها وَ لَدَيْنا مَزيدٌ»[7]هر چه بخواهند در آنجا براى آنها هست، و نزد ما نعمت‏هاى بيشترى است(كه به فكر هيچ كس نمى‏رسد).

«والحمد لله رب العالمین»

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه 25:«وَ بَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فيها خالِدُونَ»[3]

«به كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده‏اند، بشارت ده كه باغهايى از بهشت براى آنهاست كه نهرها از زير درختانش جاريست. هر زمان كه ميوه‏اى از آن به آنان داده شود، مى‏گويند: اين همان است كه قبلا به ما روزى داده شده بود.(ولى اينها چقدر از آنها بهتر و عاليتر است.) و ميوه‏هايى كه براى آنها آورده مى‏شود، همه(از نظر خوبى و زيبايى) يكسانند. و براى آنان همسرانى پاك و پاكيزه است، و جاودانه در آن خواهند بود.»

اینکه خداوند روی ایمان همراه با عمل صالح تأکید دارد برای این است که گاهی ما ایمان، عقیده، افکار و اندیشه‏های خوبی داریم ولی برای اینکه این افکار و اندیشه‏ها به عینیت تبدیل شود، دچار سستی می‌شویم. ایمان متشکل از چند چیز است امام صادق (ع) در پاسخ به اینکه ایمان چیست، می‏فرماید:«فَالْإِيمَانُ هُوَ عَقْدٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ‏»[4]«ایمان یک اعتقاد قلبی است و اقرار به زبان که در اعمال و رفتار ظهور و تجلی می‌کند.» آنچه انسانها را از هم متمایز می‌کند رفتار انسانها است؛ رفتار انسانها در اخلاق، سیاست، اجتماع و اقتصاد مهم است که چگونه در این حوزه‏های مختلف رفتار و عمل می‌شود.

بنابراین صرف رفتارهای پسندیده بدون پشتیبانی باورهای اعتقادی فائده‏ای ندارد. ایمان مِنهای عمل و بالعکس عمل مِنهای ایمان، نتیجه‏ای ندارد. بنابراین انسان باید هم حسن فعلی داشته باشد و هم حسن فاعلی، حسن فعلی یعنی«عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»کارهای که انجام می‌دهد کارهای صالح باشد و حسن فاعلی یعنی«الَّذينَ آمَنُوا» بر اساس نیت پاک و برای خدا کار انجام شود.

اما اینکه چرا خداوند عمل را متصف به «الصالحات» کرده به این خاطر است که چون عمل صالح است که مبتنی بر ایمان است و پاداش آن«أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً»می‏باشد. در جهان آخرت این نعمت‏های بهشتی، در گروی ایمان و اعمال صالح اوست.

لام در کلمه «لَهُمْ جَنَّاتٍ»دو معنادارد که اینجا لام به معنای اختصاص است یعنی جنات مختص به مؤمنین دارای عمل صالح، است. معنای دوم لام، مالکیت و ملکیت است یعنی مؤمنین «جَنَّاتٍ و الْأَنْهار»را مالک می‌شوند زیرا ملکیت در دنیا اعتباری است و در قیامت حقیقی است گرچه مالک همه چیز خداست.

جالب است که انسان گاهی جنت دارد و گاهی جنتان دارد و گاهی جنات؛ گاهی خداوند در قرآن از جنّت صحبت می فرماید:«وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَريراً»[5] و گاهی از جنّتان صحبت می‏فرماید:«وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتان»[6]و گاهی از جنّاتصحبت می‏فرماید:«أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري»[7].

کیفیت و ملکیت نعمت‏های بهشتی اینگونه است که بهشتیان هر چه بخواهند آماده می‌شودبا اراده او موجود می‌شود: «عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَها تَفْجيراً»[8] و گاهی خداوند نعمت‏های بهشتی را در پرتو اعمال انسان است:«قُطُوفُها دانِيَةٌ»[9]یعنی هر وقت اراده کند آن میوه را بخورد، میوه دردسترس است.

توصیه اخلاقی برای اتمام ماه صفر:

پیامبر فرمود هر گاه که ماه صفر تمام شد به من بشارت و مژده دهد ماه صفر ماه سنگینی است و برای سلامتی خودتان و خانواده قربانی انجام دهید.

«والحمد لله رب العالمین»

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه24 سوره بقره:

«فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ»[3]

«پساگرچنيننكنيد- كههرگزنخواهيدكرد- ازآتشىبترسيدكههيزمآن،بدن‏هاىمردم(گنهكار) وسنگ‏ها[بتها] است،وبراىكافران، آماده شده است!»

آیا بهشت و جهنم موجود است یا بعداً به وجود خواهد آمد؟

خدای متعال در آخر آیه 24 می‏فرماید: «از آتشی که برای کافران مهیا شده بترسید.»

عبارت «اعدّت للکفارین» و یا «اعدّت للمتّقین» نشان دهنده این است که جهنم و بهشت هم اکنون موجود هستند؛ اینجا بحث مفصلی وجود دارد که آیا بهشت و جهنّم بعداً موجود می‏شوند یا اکنون موجود می‏باشند؟

اکثر مفسران واژگانی مانند «اعدّت للکافرین» و «اعدّت للمتّقین» را دلیل بر وقوع قطعی بهشت و جهنمگرفته‏اند.اما بعضی گفته‏اند که مضارع محقق الوقوع به منزله ماضی استیعنی مانند آیه شریفه «اذا وقعتِ الواقعة»[4] که با اینکه قیامت هنوز محقق نشده ولی با فعل ماضی «وقعت» از وقوع آن خبر داده شدهلذا در ما نحن فیه هم که فعل ماضی «اعدّت»بکار رفته به خاطر این است که بهشت و جهنم مستقبل محقق الوقوع است و لذا خداوند متعال آن را در حکم ماضی فرض کرده و این گونه نیست که هم اکنون بهشت و جهنم محقق باشد.

در پاسخ عرض می‏کنیم این مطلب خلاف ظاهر است و ظهور اصلی کلمه این است که هر فعلی در معنای خودش بکار رود؛ ماضی در معنای ماضی و مضارع در معنای مضارع. حمل ماضی بر مستقبل به حسب موارد و با وجود قرائن و دلائل خاص جائز است یعنی اگر در جایی ماضی بکار رفته باشد و منظور و مقصود از آن مضارع باشد، اشکالی ندارد؛ ما نمی‏خواهیم بگوییم الزاماً فعل ماضی همیشه به معنای ماضی است بلکه می‏گوییم ظهور اصلی کلمه این است که هر فعلی در معنای خودش بکار رود و ظهور فعل ماضی «اعدّت» این است که در معنای ماضی بکار رود مگر در موارد خاص که قرینه بر حمل آن بر معنای مضارع وجود داشته باشد.

مثل آیه شریفه «اذا وقعت الواقعة» که ما علم و یقین داریم هنوز قیامت واقع نشده ولی خداوند تبارک و تعالی با کلمه «وقعت» که فعل ماضی است خبر از واقعه قیامت داده و اینجا روشن است که ماضی بر معنای مضارع حمل می‏شود ولی در ما نحن فیه (اعدت للکافرین) با توجه به ادله دیگری که وجود دارد وجهی ندارد که بر مضارع حمل شود کما اینکه مفسرین درباره آیه شریفه «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ»[5] گفته‏اند منظور از «لمحیطةٌ» این است که جهنّم هم اکنون به کفار احاطه دارد.

نکته‏ای که باید اینجا توجه شود این است که اعمال ما بهشت و جهنّم را می‏سازد لذا در روایات هم آمده که اذکاری که انسان می‏گوید باعث ساخت و ساز قصرهای بهشتی می‏شود و این اذکار ابزار اولیه برای امکانات بهشتی می‏باشند و در مقابل، گناهان هم ابزار اولیه برای وسائل عذاب در جهنم می‏باشند. به تعبیر روشن‏تر کلمه «محیطةٌ» متلبس به فعل است نه متلبس به آینده چون مشتق، حقیقت در مَن تلبَّس عنه است نه در یتلبّس یا سوف یتلبَّس و امثال آن.

در بعضی از روایات هم به این نکته اشاره شده است کما اینکه حضرت علی بن موسی الرضا (ع) می‏فرمایند: «لا منّا و لا نحن منه»؛ هر کس بگوید بهشت و جهنم مخلوق نیست از ما نیست.

سؤال: وجود جهنم و بهشت قبل از فرارسیدن حسابرسی چه ثمره‏ای دارد؟

پاسخ: این گونه نیست که بهشت و جهنم از ناحیه خداوند متعال آماده و کنار گذاشته شده بلکه حقیقت این است که انسان‏ها در طول زندگی لحظه به لحظه در حال ساختن بهشت و دوزخ هستند و هر کسی بهشت یا دوزخ خود را می‏سازد و اینکه خداوند در آیه مورد بحث می‏فرماید «اعدّت للکافرین» منظور این است که ساختن و مهیا کردن بهشت و جهنم به دست خود انسان است و این انسان است که در طول زندگی با اعمال خود در حال ساختن بهشت یا جهنم می‏باشد کما اینکه پیامبر اکرم (ص) می‏فرمایند: هر زمانی که وقت نماز فرا می‏رسد کروبیان و قدوسیان به انسان این گونه خطاب می‏کنند:«ای مردم برخیزید به سوی آتشی که بر دوش خویش افروخته‏اید و آن را به وسیله نمازی که می‏خوانید از خود دفع کنید»[6] یعنی افروختن آتش جهنم و خاموش کردن آن به دست خود انسان است.

سؤال: «اعدّت للکافرین» به چه معناست؟ آیا جهنّم مختص کافرین است و فسّاق و منافقین جهنّم نمی‏روند؟

پاسخ:این برداشت صحیحی نیست که گفته شود آتش جهنّم مختص به کفار است و منافقین و فاسقین را شامل نمی‏شود بلکه آتش جهنم هم شامل فاسقان می‏شود و هم شامل مؤمنان فاسق اما منافقان بر اساس یک احتمال تحت عنوان کفار داخل هستند و آن کفر در مقابل ایمان است نه اینکه کفر در مقابل منافق و مؤمن باشد و در این صورت که کفر در مقابل ایمان قرار بگیرد،منافق را هم شامل می‏شود کما اینکه در آیات قبل خداوند متعال می‏فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»[7] که مردم در مقابل دستورات خداوند متعال یا مؤمن هستند یا غیر مؤمن و غیر مؤمنکافر، منافق و فاسق را در بر می‏گیرد.

«والحمد لله رب العالمین»