«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه21: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»[4]؛ اى مردم! پروردگار خود را پرستش كنيد؛ آن كس كه شما و كسانى را كه پيش از شما بودند آفريد، تا پرهيزكار شويد.

در جلسه گذشته سؤالی مطرح کردیم که آیا تقوایی که در این آیه مطرح شده «لعلکم تتّقون»، هدف خلقت است یا هدف عبادت؟

عرض کردیم در اینجا دو احتمال مطرح شده:

احتمال اول: تقوا هدف خلقت است، یعنی خدایی که شما را آفریده عبادت کنید تا پرهیزکار شوید، یعنی هدف آفرینش، رسیدن به تقواست.

احتمال دوم: تقوا هدف عبادت است، یعنی عبادت کنید تا پرهیزکار شوید نه اینکه خدا شما را آفریده تا پرهیزکار شوید.

ممکن است که هر دو احتمال به یک چیز برگردد اما نیاز به دقت دارد.

مؤیدات احتمال اول:

1- نزدیکی و قرب جوار، یعنی «تتقون» به «خلقکم» نزدیک‏تر است، لذا این نزدیکی ایجاب می‏کند که «تتقون» هدف برای «خلقت» باشد.

2- آیه شریفه: «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»[5]؛ من جنّ و انس را نيافريدم جز براى اينكه عبادتم كنند(و از اين راه تكامل يابند و به من نزديك شوند. هدف خلقت را عبادت ذکر کرده و روح عبادت تقواست، بنابراین تقوا هدف برای خلقت است و اگر هم عبادت به عنوان هدف خلقت ذکر شده به لحاظ اینکه تقوا، روح عبادت می‏باشد باید گفت تقوا هدف خلقت است. البته تقوا هدفِ خلق به معنای مخلوق است نه خالق، نمی‏خواهیم بگوییم هدف خالق، تقواست بلکه هدف مخلوق، تقواست، یعنی کمال مخلوق در عبودیت و تقواست نه اینکه اگر خداوند متعال بخواهد کاری انجام دهد باید معبود قرار گیرد؛ چون خداوند تبارک و تعالی به عبادت دیگران نیاز ندارد «إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ»[6]؛ اگر شما و همه مردم روى زمين كافر شويد، (به خدا زيانى نمى‌رسد؛ چرا كه) خداوند، بى‌نياز و شايسته ستايش است کما اینکه شاعر هم می‏گوید:

گر جمله کائنات کافِر گردند                         بر دامن کبریاش ننشیند گَرد

پس منظور آیه فوق این است که خداوند متعال می‏فرماید: من جن و انس را نیافریدم مگر به خاطر اینکه در سایه عبودیت من به کمال برسند نه اینکه منظور این باشد که: من جن و انس را نیافریدم مگر اینکه معبود قرار بگیرم، لذا عبادت هدف خلقت به اعتبار مخلوق بودن است نه خالق بودن.

مؤیدات احتمال دوم:

1- تناسب بین صدر و ذیل جمله اقتضاء می‏کند که تقوا هدف برای عبادت باشد، زیرا ذیل آیه عبارت است از «لعلکم تتقون» و صدر آیه عبارت است از «یا ایها الناس اعبدوا» لذا باید یک نوع سنخیتی بین صدر و ذیل آیه وجود داشته باشد

2- بحث در خالق بودن خداوند متعال نیست تا گفته شود تقوا هدف برای خلقت است بلکه بحث در این است که باید خداوندی که خالق است را عبادت کرد و بر این مدعا دو برهان اقامه شده است:

الف) انسان‏ها باید خداوند تبارک و تعالی را عبادت کنند، چون خداوند متعال خالق آنهاست و هر خالقی باید عبادت شود.

ب) تقوا کمال برای انسان است و عبادت، زمینه تحقق تقواست، بنابراین باید عبادت کرد لذا تقوا هدف عبادت می‏شود نه هدف خلقت، لذا آیاتی که در قرآن آمده مثل آیه شریفه: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»[7]؛ اى کسانی كه ايمان آورده‌ايد! روزه بر شما نوشته شده، همان‌گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهيزكار شويد، که درباره یکی از مصادیق عبادت که روزه است، می‏باشد و هدف از روزه را دست‏یابی به تقوا ذکر می‏کند. بنابراین احتمال دوم اظهر از احتمال اول است، یعنی تقوا هدف برای عبادت است نه خلقت.

نکته: غرور و یأس دو آفت عمده هستند که انسان به آن مبتلا می‏شود و تهدید کننده انسان هستند و نتیجه آن این می‏شود که گاهی انسان مبتلا به افراط و گاهی مبتلا به تفریط می‏شود، بعضی به غرور و تکبر روی می‏آورند لذا گفته‏اند الزماً هر عبادتی انسان را به کمال نمی‏رساند بلکه گاهی این عبادت وِزر و وبال انسان می‏شود، یعنی ممکن است انسان نماز شب بخواند ولی همین نماز شب برای او ایجاد انحطاط بکند و بعضی از افراد دچار یأس شده و اعتماد به نفس خود را از دست می‏دهند لذا خداوند تبارک و تعالی در پایان آیه می‏فرماید: «لعلکم تتقون»  که این تعبیر هم بیم دهنده است و هم امید آور کننده است، هم جلو غرور را می‏گیرد و هم جلو یأس را، یعنی از یک طرف می‏گوید: در سایه عبادت، امید رسیدن به تقوا وجود دارد پس ایجاد امید می‏کند و از طرف دیگر جلو غرور را هم می‏گیرد یعنی گمان نکنید در سایه عبادت دست و پا شکسته‏ای که انجام داده‏اید حتماً پرهیزکار خواهید شد.

«والحمد لله رب العالمین»

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه21: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»[1]؛ اى مردم! پروردگار خود را پرستش كنيد؛ آن كس كه شما، و كسانى را كه پيش از شما بودند آفريد، تا پرهيزكار شويد.

نکات مورد استفاده از این آیه:

نکته اول: جمله «الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ» صفت «رب» است و بیان‏گر تلازم میان ربوبیت و خالقیت است، یعنی می‏فرماید: پروردگاری را عبادت کنید که نه تنها شما را بلکه کسانی را هم که پیش از شما بوده‏اند خلق کرده است و این تلازم از دو راه بدست می‏آید:

الف) هر چند بین ربوبیت و خالقیت از نظر مفهوم تفاوت وجود دارد اما با یک نگاه ژرف و عمیق و از منظر تحلیل عقلی حقیقت ربوبیت به خالقیت برمی‏گردد؛ زیرا تربیت، اداره و تدبیر در رابطه با هر چیزی عبارت است از دارا بودن کمالات و اوصاف و چون اعطای این کمالات به چیزی است که به عنوان یک امر تکوینی محسوب می‏شود نه اعتباری لذا تکمیل و تربیت با کمال وجودی که همان خالقیت است مساوی است و در نتیجه ربِّ همه اشیاء، خالق آنهاست- اعطای کمال وقتی تحقق پیدا می‏کند که اولاً وجودی باشد و ثانیاً آفریده باشد- پس آفریده شدن با اعطاء کمالات تلازم دارد، چون کمال قبل از وجود، به موجود داده نمی‏شود.

ب) میان ربوبیت و خالقیت تلازم وجود دارد؛ زیرا تنها خالقِ شیء است که از هویت و ذات آن شیء با خبر است و غیر از خالقِ شیء کسی نمی‏تواند مخلوق را آن گونه که هست بشناسد تا در مقام ترتبیت او برآید و کسی که خالق شیء است و بر او احاطه کامل دارد می‏تواند او را تربیت کند و از علل و شرائط و موانع رشد و کمال او با خبر باشد.

مشرکان بر این باور بودند که خالقیت از ربوبیت جداست، و باور داشتند که ارباب متعدد و متفرق، مدیران امور جزئی عالم هستند و از این رو مجسمه رب‏های جزئی را به عنوان شفیع و تقرّب می‏پرستیدند غافل از اینکه تنها موجودی شایسته ربوبیت است که خالق مربوب‏ها باشد و آن فقط خداست.

نکته دوم: بت پرستانِ حجاز گرفتار سنّت تقلید کورکورانه بودند و می‏گفتند چون گذشته‏گان ما در برابر بت‏ها خضوع می‏کردند ما هم همان روش را ادامه می‏دهیم کما اینکه خداوند متعال می‏فرماید: «إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ»[2]؛ ما پدران خود را بر آئينى يافتيم و به آثار آنان اقتدا مى‌كنيم. خداوند متعال در پاسخ بت پرستان می‏فرماید: «وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ»؛ کسانی هم که شما از آنها پیروی می‏کنید مخلوق ذات باری تعالی هستند و شما نباید آنها را عبادت کنید.

آیاتی که مؤید معنای فوق است:

آیه اول: «وَ قَالَ الْمَسِيحُ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْوَاهُ النَّارُ وَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ»[3]؛ مسيح گفت: اى بنى اسرائيل! خداوند يگانه را، كه پروردگار من و شماست، پرستش كنيد! زيرا هر كس شريكى براى خدا قرار دهد، خداوند بهشت را بر او حرام كرده است؛ و جايگاه او دوزخ است؛ و ستمكاران، يار و ياورى ندارند. با این سخن زمینه هر نوع شرک را از بین می‏برد.

آیه دوم: «ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَكِيلٌ»[4]؛ اين است پروردگار شما! هيچ معبودى جز او نيست؛ آفريدگار همه چيز است؛ او را بپرستيد و او نگهبان و مدبّر همه موجودات است. با توجه به این آیه شریفه معلوم می‏شود که خداوند تبارک و تعالی خالق همه چیز است. هم «رب» مطرح شده و هم «خالق» و این به خاطر تلازمی است که بین «رب» و «خالق» وجود دارد و نمی‏توان این دو را از هم جدا دانست.

نکته سوم: خداوند متعال می‏خواهد بفهماند که روش پیشینیان نسبت به پرستش غیر خداوند مطابق میزان عقل و وحی نیست، کما اینکه قوم ثمود به حضرت صالح (ع) می‏گفتند: «قَالُوا يَا صَالِحُ قَدْ كُنْتَ فِينَا مَرْجُوّاً قَبْلَ هذَا أَ تَنْهَانَا أَنْ نَعْبُدَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا وَ إِنَّنَا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ»[5]؛ اى صالح! تو پيش از اين، مايه اميد ما بودى! آيا ما را از پرستش آنچه پدرانمان مى‌پرستيدند، نهى مى‌كنى؟! در حالى كه ما، در مورد آنچه به سوى آن دعوتمان مى‌كنى، در شك و ترديد هستيم ولی خداوند متعال در مقابل این تفکرات می‏فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ از مردم کسی را عبادت کنید که هم شما و هم نیاکان شما را آفرید تا پرهیزکار شوید.

سؤال: آیا تقوا غایت و هدف برای خلقت است یا اینکه تقوی غایت و هدف برای عبادت است؟

پاسخ: در اینجا دو دیدگاه وجود دارد:

دیدگاه اول: عده‏ای گفته‏اند تقوا هدف خلقت است، یعنی خدایی را عبادت کنید که شما را آفرید تا به تقوا برسید.

دیدگاه دوم: تقوا هدف عبادت است، یعنی عبادت کنید تا در سایه عبادت به تقوا برسید.

بحث جلسه آینده: هر چند ممکن است هر دو دیدگاه به یک امر مشترک برگردد اما هر کدام از این دو دیدگاه مؤیداتی دارد که باید ببینیم کدام مؤید مقدم است که انشاء الله در جلسه آینده به ذکر مؤیدات این دو دیدگاه و بررسی آنها خواهیم پرداخت.

«والحمد لله رب العالمین»

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه21: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»[1]؛ اى مردم! پروردگار خود را پرستش كنيد؛ آن كس كه شما و كسانى را كه پيش از شما بودند آفريد، تا پرهيزكار شويد.

خداوند متعال در آیات قبل، حالات سه دسته از مردم؛ یعنی پرهیزکاران، کافران و منافقان را بیان کر و در آنجا گفتیم که مؤمنان و پرهیزکاران مشمول هدایت الهی قرار گرفته‏اند و قرآن راهنمای آنان است. در صورتی که بر دل‏های کافران مُهر جهل و نادانی خورده است و به خاطر اعمالشان بر چشم آنها پرده غفلت زده و حسّ و تشخیص از آنان سلب شده است، در پایان هم اوصاف منافقان را اشاره کردیم که بیمار و کور دل هستند که چون بیمارند روز به روز بر بیماری آنها افزوده می‏شود، اما آیه فوق خطاب به کل انسان‏هاست و خط سعادت و خوشبختی را برای آنها تبیین می‏کند و خداوند متعال سفارش می‏کند که به دسته اول یعنی پرهیزکارن بپیوندید.

در این آیه، خطاب با «یا ایها الناس» آمده که در قرآن حدود 20 مرتبه این خطاب بکار رفته است، قرآن با این خطاب می‏فهماند که اختصاص به نژاد، قبیله و طائفه خاصی ندارد بلکه همگان در این دعوت عام شرکت داده شده‏اند. نکته جالب این است که خداوند متعال در این گونه خطاب‏ها به صورت مستقیم بندگان خود را مخاطب قرار می‏دهد و این نوع خطاب نشان دهنده لطف و عنایت ذات باری تعالی به بندگانش می‏باشد. نکته دیگر این است که برای برانگیختن حسّ شکر گذاری مردم و جذب آنها به عبادت، از مهم‏ترین نعمت یعنی نعمت خلقت و آفرینش شروع می‏کند و این نعمت را برای انسان مطرح می‏کند تا انسان نسبت به آن کمی درنگ و تأمل داشته باشد که نعمت خلقت، هم نشانه قدرت خداوند، هم نشانه علم و حکمت خداوند و هم نشانه رحمت خداوند متعال است.

واژه «اعبدوا» در لغت، نشان دهنده نهایت خضوع و تسلیم است- اگر خداوند متعال صفتی بالاتر از نعمت عبودیت داشت پیامبر خود را با آن توصیف می‏کرد کما اینکه ما در نماز می‏خوانیم «اشهد انّ محمداً عبدُه و رسوله» که نخست به مقام عبودیت پیامبر (ص) و سپس به مقام رسالت ایشان شهادت می‏دهیم- در معارف الهی تنها مقامی که شایستگی چنین خضوع و خشوعی را دارد خداوند خالقِ وجود و هستی است.

در حقیقت دغدغه همه پیامبران الهی، دعوت به عبودیت و اجتناب از شِرک بوده است کما اینکه خداوند تبارک و تعالی می‏فرماید: «وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلاَلَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ»[2] ما در هر امتى رسولى برانگيختيم كه: «خداى يكتا را بپرستيد؛ و از طاغوت اجتناب كنيد!» خداوند گروهى را هدايت كرد؛ و گروهى ضلالت و گمراهى دامانشان را گرفت؛ پس در روى زمين بگرديد و ببينيد عاقبت تكذيب‌كنندگان چگونه بود! با توجه به این آیه می‏فهمیم که پیام تمام پیامبران الهی دعوت به عبودیت و اجتناب از طاغوت بوده است.

خداوند متعال در آخر آیه به نتیجه عبودیت اشاره می‏کند و می‏فرماید: کسی که خداوند متعال را پرستش کند پرهیزکار خواهد شد و صفت تقوی را بدست خواهد آورد.

در این آیه شریفه (آیه 21 سوره بقره) به چند اصل اشاره شده است:

1- عبودیت انسان در مقابل خداوند متعال.

2- معبود، کسی جز رب نیست.

3- رب، کسی جز خالق نیست.

با توجه به این سه اصل، می‏فهمیم که دعوتی که در این آیه شریفه آمده دعوت به توحید عبادی است- توحید اقسامی دارد که عبارتند از: توحید ذاتی، صفاتی، عبادی، افعالی و ...- و توحید عبادی به توحید ربوبی و توحید ربوبی به توحید خالقی استناد می‏دهد و جالب این است که خداوند متعال در مقام بیان احکام فرعی جزئی، معمولاً کمتر دلیل ذکر می‏کند مگر به عنوان احیاءِ ارتکازِ ذهنی یا یادآوری نکات اخلاقی. اما نوبت به اصول دین که می‏رسد برهان مطرح می‏کند و این آیه از آیاتی است که به برهان آن اشاره شده و می‏فرماید علت اینکه باید خداوند متعال را عبادت کنید این است که خداوند متعال رب شما و خالق شماست، پس خداوند متعال در مقام بیان احکام فرعی به برهان آنها اشاره نمی‏کند در رابطه با اصول دین و مسائل نظری از جمله ضرورت عبادت، برهان اقامه می‏کند و در این آیه، برهان اقامه شده که حد وسط آن، ربوبیت رب است و همان گونه که در معانی و بیان خوانده‏اید: «تعلیق الحکم بالوصف مشعرٌ بالعلّیّة»، در اینجا هم حکمِ «اعبدوا» بر وصف «ربوبیت» معلق شده و این دال بر این است که «ربوبیت»، علت حکمِ به عبادت است.

«والحمد لله رب العالمین»