«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

ادامه تفسیر آیه 26:«إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيي‏ أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدي بِهِ كَثيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقينَ»[3]

بحث به اینجا رسید؛ در مورد مفهوم حیا و جایگاه حیااینطور در روایات آمده است که حیا از سپاه عقل است و انسانهای که حیا دارند ایمان دارند. اهل لغت در مورد کلمه حیا می‌گویند: «الحیاء: الانقباض و الانزجار عن شیءٍ مخافته الملامه»که حیا به معنایی خودداری و دوری کردن از کاری به دلیل ملامت و سرزنش.

راغب اصفهانی در کتاب مفردات خود می‏گوید: «الحیاء: انقباض النفس عن الاقباحه و ترک». حیا خودداری کردن نفس از زشتی‌ها است و ترک زشتی است.

حیا بر دو قسمت است است:حیا ممدوح و حیا مذموم؛ حیا ممدوح حیائی پسندیده، بجا وبحقیاست. انسان نگران از سرزنش دیگران است و نگران عواقب اعمال خود است. لذا با توان خود سعی می‌کند کوتاهی نکند و کارهای مربوطه را انجام دهد. مثلاً در مسائل اخلاقی حیا می‌کند کاری را انجام دهد که مورد توبیخ و خشم پروردگارش قرار گیرد؛ هوای نفس انسان را به سمت و سویی می‌کشاند، لذا در خیابان که راه می‌رود حیا می‌کند که به هر جایی نگاه کند و ببیند توجه‏اش به این است که نکند تمایل شهوانی از من صادر شود و خداوند متعال من را توبیخ کند. یا در مسائل اجتماعی و مالی حیا دارد مثلا دستش را به هر مالی دراز نمی‌کند شرم می‌کند که این مال صاحب دارد. سخن بدون مدرک و سند نمی‌گوید، حیا می‌کند پرده‏دری کند و آبرویی دیگران را ببرد و در مقام داوری غیر عادلانه داوری نمی‌کند و یک نوع شرم از حضرت باری تعالی است و در نتیجه این شرم می‌شود. 

واماحیا مذموم؛ گاهی غصه غیر این است و انسان دارای انحرافاتی می‌شود مثلا چند دوست ناباب او را دعوت به کار خلاف و زشتی می‌کند و حیا می‌کند دعوت دوست را نپذیرد این حیا و شرم است اما حیا مذوموم است. خودداری است اما شرم و حیاء ناپسند.

«إِنَّ اللَّهَ لاَ يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً»کلمه «مَثَلاً»در آیه شریفه صفت مشبهه است که به معناییچیزی است که به مثلیّت متصف می‌شود و تماثل در آن است. اما گاهی مَثَل کلامی است و گاهی مَثَل به معنایی الگو است:

مَثَل کلامی همین کلامی است که در آیه می‏فرماید«مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً»موقعی که شنوده می‌خواهی کسی با عمق بیشتری کلام را درک کند مثال می‏زند و اصطلاحاً می‏گویند مَثَل کلامی.

و گاهی مَثَل به عنوان الگو و نمونه و اسوه مطرح می‏شود «فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلاً لِلْآخِرينَ»[4]و آنها را پيشگامان(در عذاب) و عبرتى براى ديگران قرار داديم. این جنبه الگو است.«إِنْ هُوَ إِلاَّ عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلاً لِبَني‏ إِسْرائيلَ»[5]مسيح فقط بنده‏اى بود كه ما نعمت به او بخشيديم و او را نمونه و الگويى براى بنى اسرائيل قرار داديم.

در آیه شریفه مراد مَثَل کلامی مورد نظر استنه مثل الگویی؛ دلیل بر اینکه منظور از «مَثَلاً» در آیه شریفه، مَثَل کلامی است این است که هر چند می‌توان یک مورچه و مگس مثل و الگو باشد و در اینجا مقصود الگو بودن نیست، مثلاً از یک مورچه استقامت و تلاش را می‌توان درک کرد چون همت مورچه بلند است آنقدر می‌رود تا به قلّه برسد.

و لذباب فی الجرح مُمَدّ ید                       تنال ما قصرت  عنه ید الاسدی

یعنی کاری که یک شیر از انجام آن ناتوان است از یک پشه بر می‌آید.

لذا در نهایت باید گفت که منظور از «مَثَلاً» در اینجا همان مثل کلامی است نه مثل الگویی.

«إِنَّ اللَّهَ لاَ يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً مَا» در مورد حرف «ما» در اینجا دو احتمال وجود دارد:

احتمال اول: زائده باشد و برای تأکید باشد و حرف مَا مفهوم مثل را تأکید می‌کند.

احتمال دوم:ما للابهام و مای ابهامیّه باشد؛ یعنی یک مثل نامشخص است که با کلمه مَا بَعُوضَةً که عطف بیان برای ما ابهامیّه است بیان می‏شود و منظور فَمَا فَوْقَهَا که به معنی آنچه بالاتر از آن است اما منظور این نیست که پشه یک مثال است و مافوق پشه منظور مگس باشد بلکه منظور این است خداوند حیا نمی‌کند از پشه و یا پست‏تر و کوچک‏تر از پشه مثال بزند چون اگر به معنایی بالاتر بگیریم آن خصوصیت بلاغی از بین می‏رود. و کلمه بَعُوضَةً از بعض گرفته شده.

دو برخورد متفاوت با مثال‏های خداوند و قرآن وجود دارد:یک نوع بخورد این است گه عده‌ای از رهگذر قرآن هدایت می‏شوند و نوع دیگر برخورد با قرآن کسانی هستند که به ظلالت می‌رسند. لذا طبق آیات قرآن، قرآن برای عده‌ای نعمت است و برای عده‌ای نقمت است:

«وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنينَ وَ لا يَزيدُ الظَّالِمينَ إِلاَّ خَساراً»[6]و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است براى مؤمنان، نازل مى‏كنيم؛ و ستمگران را جز خسران(و زيان) نمى‏افزايد.

عده‌ای با تلاوت قرآن رشد می‌کنند «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إيماناً وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»[7]مؤمنان، تنها كسانى هستند كه هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان مي‌گردد؛ و هنگامى كه آيات او بر آنها خوانده مى‏شود، ايمانشان فزونتر مى‏گردد؛ و تنها بر پروردگارشان توكل دارند.

«والحمد لله رب العالمین»

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

ادامه تفسیرآیه 26:«إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيي‏ أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدي بِهِ كَثيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقينَ»[6]

ترجمه: «خداوند از اينكه(به موجودات ظاهرا كوچكى مانند) پشه، و حتى كمتر از آن، مثال بزند شرم نمى‏كند. (در اين ميان) آنان كه ايمان آورده‏اند، مى‏دانند كه آن، حقيقتى است از طرف پروردگارشان؛ و اما آنها كه راه كفر را پيموده‏اند، (اين موضوع را بهانه كرده) مى‏گويند: منظور خداوند از اين مثل چه بوده است؟ (آرى،) خدا جمع زيادى را با آن گمراه، و گروه بسيارى را هدايت مى‏كند؛ ولى تنها فاسقان را با آن گمراه مى‏سازد!»

شأن نزول:

جناب بن عباس از مفسر معروف می‌گوید: هنگامی که خداوند متعال پیرامون مسائل گذشته مثال زد. گفتند که خداوند بالاتر از آن است که در رابطه با منافقین این شکلی مثال بزند.

«مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ في‏ ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُونَ (17)صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ(18)أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّماءِ فيهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ في‏ آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحيطٌ بِالْكافِرينَ(19)»[7]

ترجمه: «آنان‏[ منافقان‏] همانند كسى هستند كه آتشى افروخته(تا در بيابان تاريك، راه خود را پيدا كند)، ولى هنگامى كه آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند(طوفانى مى‏فرستد و) آن را خاموش مى‏كند؛ و در تاريكيهاى وحشتناكى كه چشم كار نمى‏كند، آنها را رها مى‏سازد. (17) آنها كران، گنگها و كورانند؛ لذا(از راه خطا) بازنمى‏گردند! (18) يا همچون بارانى از آسمان، كه در شب تاريك همراه با رعد و برق و صاعقه(بر سر رهگذران) ببارد. آنها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوش‏هاى خود مى‏گذارند؛ تا صداى صاعقه را نشنوند. و خداوند به كافران احاطه دارد(و در قبضه قدرت او هستند).»

لذا نسبت به وحی خدا تردید کردند و خداوند در آیه 26 جواب می‏دهد که «إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيي‏ أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً».

بعضی گفته‌اند موقعی که خداوند متعال مثال عنکبوت و پشه زد اینها اعتراض کردند: «إِنَّ الَّذينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ»[8].

ترجمه: «اى مردم! مثلى زده شده است، به آن گوش فرا دهيد: كسانى را كه غير از خدا مى‏خوانيد، هرگز نمى‏توانند مگسى بيافرينند، هر چند براى اين كار دست به دست هم دهند! و هر گاه مگس چيزى از آنها بربايد، نمى‏توانند آن را باز پس گيرند! هم اين طلب‏كنندگان ناتوانند، و هم آن مطلوبان(هم اين عابدان، و هم آن معبودان)»

اهمیت و جایگاه مَثَل:

ضرورت و کاربرد مثل بر احدی پوشیده نیست. بعضی از این سخنرانان امروزی از مثال برای بیان دیگاه خود استفاده می‌کنند در جاهلیت که آن اشعار که در اوج فصاحت و بلاغت بود را می‌گفتند و بعضی از آن اشعار را مَثَل تشکیل می‌داد.

و لِذباب فی الجَرح مُمَدّ یدٌ                          تَنالُ ما قَصُرت عَنه یَدُ الاَسَدی

برای یک پشه در ایجاد زخم قدرتی و دستی است که دست شیر به آنجا نمی‏رسد. یعنی کاری که یک شیر از انجام آن ناتوان است از یک پشه بر می‌آید.

«يا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ»[9]اى مردم! مثلى زده شده است، به آن گوش فرا دهيد: كسانى را كه غير از خدا مى‏خوانيد، هرگز نمى‏توانند مگسى بيافرينند، هر چند براى اين كار دست به دست هم دهند! و هر گاه مگس چيزى از آنها بربايد، نمى‏توانند آن را باز پس گيرند! هم اين طلب‏كنندگان ناتوانند، و هم آن مطلوبان(هم اين عابدان، و هم آن معبودان)!

در این آیه شریفه کلمه يَسْتَحْيي از حیا که در مقابل وقاحت گرفته شده و  بر اساس شرم و انفعال ممکن است تغییری در حیات انسان پیش آید و معمولا کسی که خجل می‌شود در صورتش سرخی به وجود می‌آید.

نکته اول:

چرا حیا به خداوند نسبت داده شده؟ «إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيي‏ أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً» حیا از اوصاف فعل خداوند است و اشاره ای به مقام ذات ندارد بنایراین چون مربوط به فعل خدا است چه ما چیزی را سلب کنیم و چه چیزی را اثبات کنیم برای خدای متعال مثل این ضرب المثل و غیره اشکالی نیست.

نکتهدوم:

حیا الزاماً مرادف خجالت نیست، چون خجالت در چهره انسان ظاهر می‌شود اما حیا فراتر از خجالت است و نوعی توانمندی و قدرت است. وقتی انسان در مقابل گناه حیا می‌کند نوعی قدرت است و کسی که حیا ندارد ایمان ندارد.«والحمد لله رب العالمین»

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه 26 بقره:«إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيي‏ أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدي بِهِ كَثيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقينَ»[5]

ترجمه: «خداوند از اينكه(به موجودات ظاهرا كوچكى مانند) پشه، و حتى كمتر از آن، مثال بزند شرم نمى‏كند. (در اين ميان) آنان كه ايمان آورده‏اند، مى‏دانند كه آن، حقيقتى است از طرف پروردگارشان؛ و اما آنها كه راه كفر را پيموده‏اند، (اين موضوع را بهانه كرده) مى‏گويند: «منظور خداوند از اين مثل چه بوده است؟!» (آرى،) خدا جمع زيادى را با آن گمراه، و گروه بسيارى را هدايت مى‏كند؛ ولى تنها فاسقان را با آن گمراه مى‏سازد!»

نکات تفسیری:

خلود دوزخیان:چرا فردی که در این مدت کوتاهدنیا، گناه کرده اما کیفر او خلود و همیشگیاست؟ و این کار چگونه با عدل خدا سازگار است؟

گرچه دوزخیان به دلیل عمر محدودشان در مدت کوتاهی معصیت کرده‏اند اما نیت آنها این بوده که اگر همیشه در دنیا بمانند دست از عصیان برندارد. آن روایت معروفی که «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ‏ خَيْرٌ مِنْ‏ عَمَلِهِ‏ وَ نِيَّةُ الْكَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ كُلُّ عَامِلٍ يَعْمَلُ عَلَى نِيَّتِه‏» چون اگر مؤمن کار خوبی انجام می‏دهد در نظرش این است که اگر امکانش بود بیشتر انجام می‏داد و کافر هم وقتی کار شری انجام می‌دهد در نظرش این است که بیشتر شر برساند.

منظور از نیّت چیست؟

حضرت آیت الله جوادی می‏فرمایند: منظور از نیّت در مبحث خلود، قصد و اراده تنها نیست تا اشکال شود که خداوند به مجرد نیّت گناه، کسی را عذاب نمی‏کند بلکه این نیّت به معنای اعتقادی و شاکله‏ایست که انسان بر اساس آن عمل می‏کند«قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى‏ شاكِلَتِهِ»[6] و نیّت همان شخصیتی است که شکل گرفته.پس نتیجه می‏گیرند که نتیجه پاداش و کیفر ابدی،عقیده و جهان بینی انسان است و نه صرف عمل بلکه پاداش و کیفر ابدی تلفیقی از عمل و اعتقاد است.

عَنْ أَبِي هَاشِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: «إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ النَّارِ فِي النَّارِ لِأَنَّ نِيَّاتِهِمْ كَانَتْ فِي الدُّنْيَا أَنْ لَوْ خُلِّدُوا فِيهَا أَنْ يَعْصُوا اللَّهَ أَبَداً وَ إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِي الْجَنَّةِ لِأَنَّ نِيَّاتِهِمْ كَانَتْ فِي الدُّنْيَا أَنْ لَوْ بَقُوا فِيهَا أَنْ يُطِيعُوا اللَّهَ أَبَداً فَبِالنِّيَّاتِ خُلِّدَ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَى: قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى‏ شاكِلَتِهِ قَالَ عَلَى نِيَّتِه‏»[7]

هر آینه اهل آتش درآتش مخلّدند چون نیّت‏شان این است که همیشه معصیت کنند و هرآینه بهشتیان همیشه در بهشت هستند چون نیّت‏شان این است که اگر همیشه در دنیا بودند خدا را عبادت می‌کردند. و بخاطر نیّت‏شان خالد هستند.

بنایراین برای شخص کافر بر اساس کفرش گناه ثبت می‌شود و گناه عملی وی هم علاوه بر گناهان اعتقادی وی گناه ثبت می‏شود، و برای مؤمن مِنهایی عمل، برایش ثواب می‌نویسند چون مؤمن است و برای اعمال او هم بر اساس اعتقادش ثواب می‌نویسند.

نتیجه:لذا علت مخلّد بودن دوزخیان این است که بعد از قبر و سوال و جواب و دوزخ اگر به دنیا برگردد باز مثل سابق هستند. خداوند می‏فرماید: «بَلْ بَدا لَهُمْ ما كانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُون‏»[8](آنها در واقع پشيمان نيستند،) بلكه اعمال و نيّاتى را كه قبلاً پنهان مى‏كردند، در برابر آنها آشكار شده(و به وحشت افتاده‏اند) و اگر بازگردند، به همان اعمالى كه از آن نهى شده بودند بازمى‏گردندو آنها دروغگويانند.

از جهت کلامی نیّت بی اثر نیست و لذا نیّت هم ملاحظه است؛ خداوند می فرماید: «لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما في‏ أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ»[9]آنچه در آسمانها و زمين است، از آنِ خداست و(از اين رو) اگر آنچه را در دل داريد، آشكار سازيد يا پنهان، خداوند شما را بر طبق آن، محاسبه مى‏كند.سپس هر كس را بخواهد(و شايستگى داشته باشد)، مى‏بخشد و هر كس را بخواهد(و مستحق باشد)، مجازات مى‏كند و خداوند به همه چيز قدرت دارد. و هم چنین در آیه دیگری این چنین می‏فرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما في‏ أَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَليمٌ»[10]و بدانيد خداوند آنچه را در دل داريد، مى‏داند. از مخالفت او بپرهيزيد و بدانيد خداوند، آمرزنده و بردبار است(و در مجازات بندگان، عجله نمى‏كند).

«والحمد لله رب العالمین»