تفسیر آیه 18: «صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ»[3]؛ منافقان در شنیدن حق، کر و از گفتن حق لال و گنگ و از دیدن حق کورند؛ لذا (از راه خطا) به سوی حق باز نمى‌گردند! خداوند تبارک و تعالی در این آیه مثال دقیقی را مطرح می‏کند؛ زیرا چشم و گوش و زبان و سایر اندام‏های ادراکی انسان، سرمایه‏های ارزشمندی برای سعادت او هستند، کما اینکه خداوند متعال می‏فرماید: «وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»[4] خداوند متعال براى شما، گوش، چشم و عقل قرار داد، تا شكر نعمت او را بجا آوريد، اما منافقان به جای استفاده از این سرمایه‏های خدادادی، این سرمایه‏ها را از دست داده‏اند؛ چون گوش آنها سخن حق را نمی‏شنود، زبان آنها حرف حق را نمی‏گوید و چشم آنها حق را نمی‏بیند. همان گونه که سابقاً خدمت عزیزان عرض کردیم، نفاق و کفر مشترکات زیادی دارند لذا این نفاق و کفر امری تجربی نیستند تا آدم آنها را تجربه کند و مثلاً مدتی منافق شود و مدتی کافر شود و سپس از آن برگردد، قرآن می‏فرماید: کفر و نفاق تجربی نیست و اگر کسی در وادی کفر و نفاق قدم گذاشت، راه بازگشتی برای او باقی نمی‏ماند و دیگر نمی‏تواند سخن حق را گوش دهد، حرف حق بزند و حق را ببیند، پس راه نفاق و کفر قابل بازگشت نیست بلکه پایان نفاق و کفر، هلاکت و نابودی ابدی است و لذا منافقان از مهلتی هم که خداوند متعال در دنیا به آنها داده است در جهت دست‏یابی به لذت‏های کاذب استفاده می‏کنند و این فرصت هم به نفع آنها تمام نمی‏شود به دلیل اینکه هر چه بیشتر زنده بمانند بر گناهان آنها افزوده می‏شود کما اینکه خداوند متعال می‏فرماید: «وَ لاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ»[5]؛ آنها كه كافر شدند، (و راه طغيان پيش گرفتند) تصور نكنند اگر به آنان مهلت مى‌دهيم، به سودشان است! ما به آنان مهلت مى‌دهيم فقط براى اينكه بر گناهان خود بيفزايند؛ و براى آنها، عذاب خواركننده‌اى(آماده شده) است.

مفسرین گفته‏اند «لام» در «لیزدادوا»، «لام» عاقبت است؛ یعنی هدف خداوند متعال از مهلت دادن به منافقان و کفار این نیست که گناهان آنها زیاد شود بلکه نتیجه طبیعی استفاده منفی از فرصتی که خداوند به آنها داده این است که گناهانشان زیاد شود.

خداوند متعال در این آیه شریفه (آیه 18 سوره بقره)، منافقان را با ویژگی‏های کر و لال و کور معرفی می‏کند، سپس در آیه دیگر، می‏فرماید: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ»[6]؛ بدترين جنبندگان نزد خداوند متعال، افراد كر و لالى هستند كه انديشه نمى‌كنند، نتیجه اینکه که منافقان بدترین جنبندگان نزد خداوند متعال هستند.

«والحمد لله رب العالمین»

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه 10 سوره بقره:

چند نکته در مورد این آیه باقی مانده که آنها را عرض می‏کنیم:

نکته اول: نکته اول در مورد خود فریبی منافقان است که تکمله «یخادعون الله والذین آمنوا» می‏باشد. عمل انسان چه خوب و چه بد از بین نمی‏رود، بحث مفصلی درباره تجسم اعمال است که فعلاً قصد ورود به این بحث را نداریم ولی از باب اشاره عرض می‏کنیم که هر موجودی در نظام خلقت، به مبدئی مرتبط است و مبدأ و تکیه‏گاه عمل انسان جز خود انسان نیست لذا عمل از انسان جدا نمی‏شود، یعنی بازگشت عمل به خود انسان است، خداوند متعال هم در همین رابطه می‏فرماید: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا»[2]؛ یعنی بازگشت خوبی‏ها و بدی‏ها به سوی خود شماست و این، تفسیر آیه شریفه «يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ مَا يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا يَشْعُرُونَ »[3] می‏باشد که می‏فرماید: منافقان خودشان را فریب می‏دهند اما نمی‏دانند. شاعر هم به همین مضمون می‏گوید: «هر چه کنی به خود کنی           گر همه نیک و بد کنی».

خداوند در سوره نجم می‏فرماید: «وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى* ثُمَّ يُجْزَاهُ الْجَزَاءَ الْأَوْفَى »[4]؛ انسان نتیجه تلاشش را در آینده می‏بیند، یعنی گویا عمل را به عنوان یک موجود زنده می‏بیند و جزاء او عین همین عمل است. کما اینکه در سوره نساء می‏فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَاراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً»[5]؛ خوردن مال یتیم عین آتش است نه اینکه آتش اثر آن عمل باشد.

بنابراین آسیبی که از تبهکاری انسان گناه‏ کار به دیگران می‏رسد در مقایسه با آسیبی که به خود او می‏رسد قابل مقایسه نیست؛ چون آسیبی که به دیگران می‏رسد در حد بوی بدی است که رهگذری از کنار خانه‏ای عبور می‏کند و آن را استشمام می‏کند ولی این رهگذر می‏گذرد، اما کسی که در آن خانه ساکن است همیشه و به طور مداوم این بوی بد را استشمام می‏کند و همچنین است کسی که کار خوبی انجام می‏دهد، زیرا لذتی که خودش از آن می‏برد همیشگی، ولی لذتی که دیگران می‏برند زود گذر است. بنابراین فریب دادن منافقان نسبت به دیگران، مقطعی و گذرا است اما در حقیقت خود را فریب داده و این فریب نسبت به خودشان همیشگی است و خدعه و نیرنگ آنها جز خودشان کسی را نمی‏آزارد؛ کما اینکه خداوند متعال می‏فرماید: «اسْتِكْبَاراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لاَ يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِه...»[6]؛ یعنی مکر آدم بدکار جز به اهلش نمی‏رسد.

علت اینکه منافقان نمی‏دانند در حقیت خود را فریب داده‏اند این است که این معارف بسیار دقیق و زیبا است و منافقان توان دسترسی به حقایق بالا را ندارند.

نکته دوم: برخورد اسلام با منافق مانند برخورد منافق با اسلام است، منافق در ظاهر اسلام می‏آورد و اسلام هم در ظاهر او را مسلمان می‏شناسد، منافق در دل ایمان ندارد و کافر است و خداوند نیز در قیامت او را با کافران محشور می‏کند، یعنی به حسب ظاهر به او نمره ظاهر داده می‏شود و به حسب باطن در آخرت کیفر کافران را خواهد دید، در واقع منافقان و کفار یک گروه هستند و حتی شاید وضع کفار از منافقان بهتر باشد همان گونه که خداوند متعال می‏فرماید: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَ لاَ نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ وَ اللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ »[7]؛ آيا منافقان را نديدى كه پيوسته به برادران كفارشان از اهل كتاب مى‌گفتند: «هر گاه شما را (از وطن) بيرون كنند، ما هم با شما بيرون خواهيم رفت و هرگز سخن هيچ كس را درباره شما اطاعت نخواهيم كرد و اگر با شما پيكار شود، ياريتان خواهيم نمود!» خداوند شهادت مى‌دهد كه آنها دروغگويانند! از این آیه استفاده می‏شود که منافقان با برادران هم کیش خود؛ یعنی کفار نیز از در خدعه وارد می‏شوند و حتی از راست‏گویی با آنها نیز پرهیز می‏کنند؛ چون در ذات آنها دو چهره‏گی وجود دارد.

«والحمد لله رب العالمین»

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

تفسیر آیه 19: «أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ»[2]؛ يا همچون بارانى از آسمان، كه در شب تاريك همراه با رعد و برق و صاعقه (بر سر رهگذران) ببارد. آنها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوشهاى خود مى‌گذارند؛ تا صداى صاعقه را نشنوند. و خداوند به كافران احاطه دارد (و در قبضۀ قدرت او هستند).

در این آیه شریفه خداوند متعال زندگی منافقان را به شکل دیگری ترسیم می‏کند و آن عبارت است از شبی تاریک و ظلمانی که بارانی شدید همراه با رعد و برق و صاعقه، در حال باریدن است و آن رعد و برق به اندازه‏ای وحشتناک است که پرده‏های گوش را پاره می‏کند و در آن حالت انسانی بی‏پناه در این دشت وسیع و ظلمانی حیران و سرگردان است که از ترس مرگ و ترس از اینکه گوش‏هایش پاره شود انگشتانش را در گوشش گذاشته است.

«صیّب» بر وزن «فیعل» به معنای «نزول» است و اینکه خداوند متعال توصیف کرده که از جانب آسمان است- در عین حال که واضح و روشن است که «صیّب» باران شدید و از آسمان می‏بارد- برای بیان سلطه «صیّب» است؛ پس اینکه خداوند متعال «من السماء» را بعد از «صیّب» آورده به خاطر بیان سلطه و اشراف آن و عدم توانایی منافقان از رهایی و نجات از آن است؛ زیرا این موجود آسمانی به طور قهر و غلبه موجود زمینی را فرا گرفته است.

مثالی که در آیه قبلی «صمٌّ بکمٌ عمیٌ فهم لایرجعون»[3] به آن اشاره شد، درباره محرومیت منافقان از بینش صحیح بود و این مثال درباره محرومیت منافقان از رفتار درست و پیمودن صراط مستقیم است.

نکاتی که از آیه 19 برداشت می‏شود این است که منافقان همواره غرق در مشکلات و نگرانی‏ها هستند و در همین دنیا دلهره و اضطراب دارند و ذلت و خواری دامن‏گیر آنهاست، همچنین سخت از مرگ می‏ترسند و از ذیل این آیه شریفه «والله محیطٌ بالکافرین» استفاده می‏شود که خداوند متعال هر لحظه اراده کند می‏تواند اسرار و توطئه‏های آنها را افشاء کند.

تفسیر آیه 20: «يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ كُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَ إِذَا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ»[4]؛ (روشنايى خيره كننده) برق، نزديك است چشمانشان را بربايد. هر زمان كه (برق جستن مى‌كند، و صفحۀ بيابان را) براى آنها روشن مى‌سازد، (چند گامى) در پرتو آن راه مى‌روند؛ و چون خاموش مى‌شود، توقف مى‌كنند. و اگر خدا بخواهد، گوش و چشم آنها را از بين مى‌برد؛ چرا كه خداوند بر هر چيز تواناست. خداوند متعال در این آیه شریفه با مثالی دیگر حال منافقان را بیان می‏کند.

واژه «یکاد» از افعال مقاربه است که نزدیکی را بیان می‏‏کند و واژه «خطف» به معنای چیزی است که به سرعت گرفته می‏شود. واژه «قیام» دو کاربرد دارد: یکی حالت بعد از قیود که همان ایستادن بعد از نشستن است و گاه قیام به معنای توقف است یعنی بر کسی که راه می‏رود و توقف می‏کند اطلاق می‏شود و «قام» در اینجا به معنای ایستادن و توقف از حرکت است و همین معنای دوم مربوط به این آیه شریفه است.

«والحمد لله رب العالمین»