ادامه تفسیر آیه 97: «قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدًى وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ»[1]؛ [آنها مى‌گويند: «چون فرشته‌اى كه وحى را بر تو نازل مى‌كند، جبرئيل است و ما با جبرئيل دشمن هستيم، به تو ايمان نمى‌آوريم!»] بگو: «كسى كه دشمن جبرئيل باشد [در حقيقت دشمن خداست] چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است؛ در حالى كه كتب آسمانى پيشين را تصديق مى‌كند و هدايت و بشارت است براى مؤمنان».

فرق بین إذن و اجازه چیست؟ در چه مواردی «إذن» به کار می‏رود و در چه مواردی «إجازه» به کار می‏رود؟

«إذن» انجام دادن کاری با هماهنگی و دستور قبلی است ولی «إجازه» به معنای رخصت گرفتن بعد از انجام کار است لذا إذن از اجازه بهتر است.

منظور از «بإذن الله» در آیه مورد بحث، این است که جبرئیل، کاری را بدون إذن الهی انجام نداده است، بلکه کاری را که انجام داده است با هماهنگی حضرت حق انجام داده است. بنابراین، جبرئیل قرآن را به دستور خداوند متعال و به إذن خداوند بر قلب پیامبر اکرم (ص) نازل کرده است در نتیجه، جبرئیل در فرایند وحی فقط به وظیفه‏ای که از جانب خداوند متعال به او محوّل شده بود، عمل کرده است و بدون اذن الهی کاری را انجام نداده است.

دلیل منازعه یهودیان با جبرئیل

از آیه مورد بحث (آیه 97 بقره) و آیات دیگر قرآن استفاده می‏شود که منازعه یهودیان با جبرئیل بر سر مسأله نزول وحی بوده است زیرا یهودیان خود را نژادِ برتر می‏دانستند و مطمئن بودند که آخرین وحی بر پیامبری از پیامبران بنی‏اسرائیل نازل خواهد شد و یقین داشتند که شرافت خاتمیّت پیامبران الهی به قوم بنی‏اسرائیل می‏رسد لذا وقتی فهمیدند که پیامبر خاتم از عرب است ناراحت شدند و وقتی حضرت محمد (ص) به پیامبری مبعوث شد، نتوانستند این حقیقت را بپذیرند که شخصی عرب که اُمّی و درس نخوانده بود به عنوان خاتم پیامبران برگزیده شده است در نتیجه، کینه و دشمنی با جبرئیل را به دل گرفتند و به همین خاطر با پیامبر (ص) به مقابله برخواستند و این مقابله با اسلام و پیامبر اسلام (ص) تا روز قیامت ادامه خواهد داشت.

در نقد این عقیده‎ی غیر عاقلانه و غیر حکیمانه، به یهودیان گفته می‏شود که جبرئیل، روح الأمین است، همان فرشته‏ای که فرشته برتر الهی است و خداوند متعال درباره او فرموده است: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ»[2] و باز در آیه‏ای دیگر فرموده است: «مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ»[3]؛ [جبرئیل] در آسمان‏ها مورد اطاعت (فرشتگان) و امين است! و همچنین، تعبیر روح القُدُس درباره او به کار رفته است؛ «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ...»[4].

متأسفانه یکی از تهمت‏های وهّابیون به شیعه این است که می‏گویند که شیعیان وقتی در آخر نماز سلام می‏دهند، سه بار دست‏های خود را بلند می‏کنند و می‏گویند: «خانَ الأمین» و منظورشان این است که بنا بر این بوده است که جبرئیل قرآن را بر علی (ع) نازل کند ولی خیانت کرده است و آن را بر پیامبر (ص) نازل کرده است.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه 97: «قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدًى وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ»[1]؛ [آنها مى‌گويند: «چون فرشته‌اى كه وحى را بر تو نازل مى‌كند، جبرئيل است و ما با جبرئيل دشمن هستيم، به تو ايمان نمى‌آوريم!»] بگو: «كسى كه دشمن جبرئيل باشد [در حقيقت دشمن خداست] چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است؛ در حالى كه كتب آسمانى پيشين را تصديق مى‌كند و هدايت و بشارت است براى مؤمنان».

سؤال: جواب شرط در جمله شرطیه «مَنْ كَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِيلَ» چیست؟

پاسخ: ممکن است که گفته شود که جمله «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ» جواب شرط است، لکن عرض می‏شود که این جمله، جواب شرط نیست، بلکه جواب شرط، محذوف است و جمله «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ» علت برای جزاءِ محذوف که «لامعنی لعداوته» است، می‏باشد، به این صورت: «مَنْ كَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِيلَ لَا مَعنَی لِعَداوَتِهِ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ»، پس جزاء، محذوف است که «لامعنی لعداوته» می‏باشد و «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ» علت این جزاء است.

همان‏گونه که در متون یهودی دیده می‏شود، یهودیان با جبرئیل رابطه خوبی ندارند و می‏گویند که جبرئیل، مَلَک خوش نامی نیست چون مَلکِ جنگ و قهرِ خداوند است و در تخریب پایه‏های اساسی و زیربنایی یهود نقش مهمی دارد چون وقتی پیامبر خاتم (ص) بیاید اثری از دین یهود باقی نخواهد ماند.

مرحوم طبرسی (ره) (صاحب تفسیر مجمع البیان) در شأن نزول آیه مورد بحث (آیه97 بقره) از قول ابن عباس نقل کرده است که شخصی به نام ابن صوریا و گروهی از یهودیان نزد پیامبر (ص) آمدند و سؤالاتی را از آن حضرت (ص) پرسیدند؛

فَقَالَ لَهُ ابْنُ صُورِيَا: خَصْلَةٌ وَاحِدَةٌ إِنْ قُلْتَهَا آمَنْتُ بِكَ وَ اتَّبَعْتُكَ؛ أَيُ‏ مَلَكٍ‏ يَأْتِيكَ‏ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ؟ قَالَ: فَقَالَ (ص): «جَبْرَئِيلُ»، قَالَ: ذَاكَ عَدُوُّنَا يَنْزِلُ بِالْقِتَالِ وَ الشِّدَّةِ وَ الْحَرْبِ وَ مِيكَائِيلُ يَنْزِلُ بِالْیُسرِ وَ الرَّخَاءِ فَلَوْ كَانَ مِيكَائِيلُ هُوَ الَّذِي يَأْتِيكَ لَآمَنَّا بِكَ؛ ابن صوریا به پیامبر (ص) گفت: یک سؤال دیگر مانده است که اگر آن را پاسخ دادى به تو ايمان خواهيم آورد و آن اين است كه به ما بگو كدام فرشته بر تو نازل مي‌شود. آن حضرت (ص) فرمود: جبرئيل، ابن صوريا گفت: همين فرشته دشمن ما است و براى ما جنگ و خونريزى مى‏آورد ولى ميكائيل فرشته‏اى است كه خوشى و راحتى مى‏آورد و اگر ميكائيل بر تو نازل مى‏شد به تو ايمان مى‏آورديم[2]‏.

یهودیان در بسیاری از صحنه‏های تاریخی پای جبرئیل را به میان کشیده‏اند و جرایمی را برای جبرئیل ثبت کرده‏اند، دشمنی آنان با جبرئیل عمیق و ریشه‏دار است و این دشمنی ناشی از روحیه نژادپرستی آنان است زیرا آنان معتقد بودند که پیامبر خاتم باید از بنی‏اسرائیل و فرزندان اسحاق باشد تا این افتخار به نام آنان ثبت شود، ولی وقتی دیدند که پیامبرِ خاتم از میان اعراب برگزیده شده است و اُمّی است [«هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ...»[3]] برایشان سخت آمد و چون نمی‏خواستند مستقیماً به جنگ با خداوند برخیزند، جبرئیل را مورد حمله قرار می‏دادند، کما اینکه بنی‏امیه مستقیم به سب رسول اکرم (ص) نمی‏پرداختند، بلکه علی (ع) را سب می‏کردند و از سب علی (ع)، سب رسول خدا (ص) را اراده کرده بودند.

همان‏گونه که می‏‏دانید، ضمیر نیاز به مرجَع دارد، لکن در آیات قرآن مواردی وجود دارد که به حَسَب ظاهر، ضمیر مرجع ندارد و دلیل آن وضوح مرجع است، یعنی چون مرجعِ ضمیر، وضوح داشته است، خداوند متعال به ضمیر اکتفا کرده است، یکی از آن موارد، ضمیر «هُ» در عبارت «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ» است که به «قرآن» برمی‏گردد، لکن در آیه مورد بحث (آیه97 بقره) کلمه قرآن به کار نرفته است. پس لازم نیست که قرآن ذکر شود چون چیزی که لیاقت نزول دارد و صاحب عزمت و بزرگی است، قرآن است. در ذیل به چند مورد دیگر اشاره می‏شود؛

«قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ»[4]، که ضمیر «هو» بدون مرجع آمده است و دلیل آن، این است که «هو» به تنهایی می‏تواند بدون ذکر مرجع، بیان کننده آفرینده هستی باشد.

«إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ»[5]، که مرجع ضمیر «ه» در «انزلناه» که «قرآن» است، در این آیه نیامده است و به قرینه آیات دیگر فهمیده می‏شود که مرجع این ضمیر، قرآن است و نزول قرآن در شب قدر به حدّی مشهور است که اگر به جای قرآن، ضمیر بیاید مشکلی ایجاد نمی‏کند.

مقصود از «قلب»، قلبی که در جسم انسان هست، نیست، بلکه مقصود از آن، جان و روح است و مقصود از «نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ»، « نَزَّلَهُ عَلَى رُوحِکَ» است.

«الحمد لله رب العالمین»

ادامه تفسیر آیه96: «وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَيَاةٍ وَ مِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ مَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ يُعَمَّرَ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ»[1]؛ و آنها را حريص‌ترين مردم- حتى حريص‏تر از مشركان- بر زندگى (اين دنيا و اندوختن ثروت) خواهى يافت؛ (تا آنجا) كه هر يك از آنها آرزو دارد هزار سال عمر به او داده شود! در حالى كه اين عمر طولانى، او را از كيفر (الهى) باز نخواهد داشت و خداوند به اعمال آنها بيناست.

یهودیان، عمر طولانی را از خدا تقاضا داشتند، لکن خداوند متعال فرموده است که طولانی بودن عمر، آنان را از کیفر الهی باز نخواهد داشت. پس طولانی بودن عمر، هُنر نیست، بلکه هنر این است که انسان بتواند از عمر خود درست استفاده کند.

عرض شد که عمر به معنای آبادانی است و زنده بودن بدن انسان به خاطر روح اوست و زمانی که روح برود، آبادانی بدن و کالبد نیز از بین خواهد رفت. گاهی عمر انسان کوتاه است، لکن همین عمر کوتاه برکات زیادی دارد، کما اینکه طبق نقل مشهور حضرت صدیقه طاهره؛ فاطمه زهرا (س) هجده سال بیشتر عمر نکرد، اما تمام لحظات زندگی آن بزرگوار در راه کمال و سرتاسر پر از نور و خیر و برکت بود. نقل شده است که روزی رسول اکرم (ص) از امیرالمؤمنین (ع) درباره حضرت زهرا (س) سؤال کرد، آن حضرت (ع) در پاسخ عرض کرد: «نِعْمَ‏ الْعَوْنُ‏ عَلَى‏ طَاعَةِ اللَّه‏»^[2]؛ خوب همراهی برای طاعت و بندگی خداوند متعال است، آن حضرت (ص) همین سؤال را از دخترش حضرت صدیقه طاهره (س) پرسید، ایشان در پاسخ پدر عرض کرد: «خَیرُ بَعلٍ»[3]؛ [علی (ع)] خوب شوهری است.

وقتی امیرالمؤمنین (ع) از حضرت زهرا (س) خواستگاری کرد، رسول اکرم (ص) نظر حضرت فاطمه (س) را پرسید، ایشان عرض کرد که اگر خدا به این امر رضایت دارد من نیز راضی‏ام، این چیزی جز بندگی محض در برابر پروردگار نیست و حاکی از پربرکت بودن عمر کوتاه آن بانوی گرامی است.

امیرالمؤمنین (ع) فرموده است: «بَقِيَّةُ عُمُرِ الْمُؤْمِنِ لَا قِيمَةَ لَهَا يُدْرِكُ بِهَا مَا قَدْ فَاتَ وَ يُحْيِي مَا مَات‏»[4]؛ باقیمانده عمر انسان مؤمن قیمت ندارد [، یعنی نمی‏توان برای آن ارزش‏گذاری کرد]، مؤمن با باقیمانده عمر خود، آنچه را از دست داده است جبران و تدارک می‏کند [، یعنی گذشته خود را جبران می‏کند] و آنچه که مرده است را زنده می‏کند [، یعنی آینده را إحیا می‏کند].

امام صادق (ع) فرموده است: «إِنْ أُجِّلْتَ فِي عُمُرِكَ يَوْمَيْنِ فَاجْعَلْ أَحَدَهُمَا لِأَدَبِكَ لِتَسْتَعِينَ بِهِ عَلَى‏ يَوْمِ‏ مَوْتِك»‏^[5]؛ اگر از عمرت دو روز باقى مانده باشد، يكى از آن دو روز را براى ادب (دانشِ) خود صرف كن تا براى روز مردنت از آن كمك بگيرى.

خداوند متعال در ذیل آیه مورد بحث (آیه96 بقره) فرموده است: «وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ»؛ خداوند به اعمال آنها (بنی‏اسرائیل) بيناست.

بصیر بودن خداوند متعال، همان علم الهی است، پس منظور از اینکه گفته می‏شود که خداوند بصیر است، این است که خداوند عالِم است بنابراین، بصیر بودن، علمی است که همراه با احاطه و اشراف باشد.

تفسیر آیه 97: «قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدًى وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ»[6]؛ [آنها مى‌گويند: «چون فرشته‌اى كه وحى را بر تو نازل مى‌كند، جبرئيل است و ما با جبرئيل دشمن هستيم، به تو ايمان نمى‌آوريم!»] بگو: «كسى كه دشمن جبرئيل باشد [در حقيقت دشمن خداست] چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است؛ در حالى كه كتب آسمانى پيشين را تصديق مى‌كند و هدايت و بشارت است براى مؤمنان».

در روایتی وارد شده است که شخصی خدمت پیامبر اکرم (ص) آمد و گفت که نام مَلکی که بر تو نازل می‏شود، چیست؟ آن حضرت (ص) فرمود که نامش جبرئیل است، او گفت که اگر آن مَلَکی که بر تو نازل می‏شود، میکائیل بود به تو ایمان می‏آوردم چون میکائیل مأمور فراهم کردن آسایش است ولی جبرئیل بساط ما را بر هم زده است.

واژه «عدو» از ریشه «عدو» به معنای ناهمگونی و تجاوز و تعدّی به حدود و حقوق دیگران است.

واژه «جبریل» [جبرئیل و جبرائیل نیز گفته شده است] عبرانی یا سریانی است و در زبان عبری به معنای عبدالله است. «جبرئیل» از دو واژه «جبر» و «ئیل» تشکیل شده است که «جبر» به معنای عبد و «ئیل» به معنای الله است.

در مجمع البحرین این‏گونه آمده است: «"جبرئيل" هو اسم ملك من ملائكة الله، يقال: هو جبر أضيف إلى إيل اسم من أسماء الله تعالى بغير العربية و فيه لغات جبرئيل يهمز و لا يهمز و جبريل بالكسر و جبريل مقصور و جبرين»[7].

در کتابی به نام قاموسِ (لغت‏نامه) کتاب مقدّس در رابطه با واژه جبرئیل این‏گونه آمده است که جبرئیل به معنای مرد خداست. مرد خدا نیز در حقیقت به معنای عبدالله است و مرد به معنای کسی است که با تمام وجود و فتوّت و جوانمردی خودش با خداوند متعال پیوند برقرار کرده است و عبداللّه شده است.

در میان فرشتگان الهی، چهار فرشته از دیگران برترند که عبارتند از؛ جبرئیل، اسرافیل، عزرائیل و میکائیل که خداوند متعال به هر کدام مسؤولیت مشخصی واگذار کرده است، مثلاً جبرئیل مسؤول رساندن وحی الهی به پیامبران بوده است و واسطه بین خدا و پیامبران الهی بوده است.

«الحمد لله رب العالمین»